بخشی از مقاله
بررسی دو نمونه روش ساخت سازه های چوبی در معماری بومی شمال ایران
چکیده
کشور ایران از پتانسیل های فراوانی در زمینه معماری با چوب بهره مند است که امروزه به آن توجه چندانی نمی شود. از جملـه آن معماری چوبی خطه جنوب دریای خزر است که به نام های کل به کل و لاردهی خوانده میشوند. مقالـه حاضـر بـه طریـق سـاخت، بررسی سازه، چگونگی اتصال و نوع تحمل بار و انتقال بار و تاثیر سبک سازی در اجزای این سازه ها پرداخته می شود که در این راه برای به دست آوردن مطالب و اطلاعات تنها از معماران تجربی استفاده نموده و پس از بازدید از بنا های بومی بـا کمـک ترسـیم آن بوسیله نرم افزار صحت آن را با آن معماران تطبیق داده تا از ترسیم صحیح آن با اجرای اصلی اطمینان حاصل گردد. ضـرورت ایـن تحقیق در این است که با درگذشت بسیاری از معماران سنتی ما و به دلیل عدم ثبت و نگارش روش های ساخت این سرمایه گـران بهای ملی از بین رفته و با وقوع این مسئله افراد نا کارآمد بدون داشتن دانش کافی شروع به ساخت ایـن خانـه هـا بـه صـورت غیـر اصولی کرده پیامد های منفی را به همراه دارد که منجر خسارات جانی و مالی فراوان می گردد.
کلمات کلیدی: سازه های چوبی، عناصر سازه ای، کل به کل و لاردهی، معماری بومی
1
-1 مقدمه
سازه های های چوبی به دلایل متعددی همواره گزینه بسیار مناسبی برای احداث ساختمانهای یک ودو طبقه درمناطقِ بـه ویـژه روستایی شمال کشور بوده اند.مساحت گسترده جنگلهای ایران که حدود11/6مساحت کل کشوررا تشکیل داده و قسـمت عمـده آن در استانهای شمال ایران واقع است، عامل بسیار مهمی در سوق دادن مردم به استفاده ازچوب به عنـوان یـک مصـالح طبیعـی ساختمان سازی از گذشته تا کنون بوده ودر سازه هایسنّتی وجدید به کار رفته است.چنانکه می دانیم این مناطق در پهنه بنـدی خطرنسبی زلزله جزء مناطق باخطر زیاد هستند وسوابق زمین لرزه های شدید نیز مؤید این مطلب است. از طرفی با از بـین رفـتن بسیاری از معماران سنتی ما و به دلیل عدم ثبت و نگارش روش های ساخت این سرمایه گران بهای ملی از بین رفته و با وقوع ایـن مسئله افراد نا کارآمد بدون داشتن دانش کافی شروع به ساخت این خانه ها به صورت غیر اصولی کرده پیامد های منفی را به همراه دارد که منجر خسارات جانی و مالی فراوان می گردد. به بدین لحاظ این مهم مـا را بـر آن داشـت تـا بـا اسـتفاده از تجربـه برخـی معماران سنتی با ثبت دقیق و کامل مطالب پیرامون این موضوع و با بیان آن، این مطالب را در اختیار افراد کم تجربه قرار داده تـا از ساخت و ساز غیر اصولی آن جلو گیری کرده باشیم.
-2هندسه
خانه های مناطق مختلف شمال در کلیت شکلی و ساماندهی فضایی با هم مشابه می باشند، ولـی مهمتـرین مسـأله ای کـه باعـث تفاوت در برخی جزئیات آنها می شود نوع برخورد با اقلیم می باشد. مقابله با رطوبت زمین و بارندگی هـوا عـاملی مهـم در جزئیـات اجرایی ساخت بنا است که بسته به میزان رطوبت زمین و بارندگی تفاوت هایی در جزئیات اجرایی و شکلی بنا ایجاد می شود.
ترکیب فضای پروخالی در بناهای شمال معماری خانه های آن را شکل می دهـد و تنـوع ترکیـب ایـن فضـای پروخـالی در منـاطق مختلف متفاوت است. در قسمت زیر گونه شناسی فرمی معماری منطقه مورد مطالعه با ذکر ویژگی های معماری آن آمده است.
1-2 تلار
تلار (ایوان) در یک طرف خانه قرار گرفته و فضای زندگی در پشت آن قـرار دارد. تمـامی ارتباطـات از طریـق همـین تـلار صـورت میگیرد. عموماً در منطقه مورد مطالعه، بدلیل سردی هوا و قرار گرفتن در دامنه کوه، از شیب زمین استفاده کرده و از فضـای زیـر
آن به عنوان انبار و محل نگهداری دام استفاده می شود. (شکل شماره (1
شکل شماره :(1)تلار (نگارنده)
2
به این فرم پلان در اصلاح کَل تلار گویند. یعنی همان تلار که با پیش آمدگی اتاقی مسدود شده است. همـانطور کـه مشـاهده مـی کنید کل تلار به دو شکل ساخته می شود: دریک نوع از آن مانند شکل 2فضای زیر تلار کاملاً پـر بـوده و بـه عنـوان انبـار و محـل نگهداری دام مورد استفاده قرار می گیرد و در نوعی دیگر به اندازه عرض تلار عقب نشسته و فضای انبار بعد از آن قـرار مـی گیـرد. (شکل شماره (3
شکل شماره :(2)تلار با زیر فضای پر (نگارنده) شکل شماره :(3) تلار با زیر فضای پر(نگارنده)
در این فرم، ایوان به صورت مربعی شکل بوده و بخشی از فرم مربعی ساختمان را به خود اختصاص می دهد. بنا باز هم به صورت دو طبقه است و اتاق های زندگی در طبقه اول قرار دارند.
ایوان در این تیپ پلان، به صورت(ال) شکل بوده و در دو ضلع بنا جانمایی می شود. فضای زیر ساختمان نیـز بـرای کـاربری محـل نگهداری دام و علوفه دام و انبار استفاده می شود. (شکل های 5،(4
شکل شماره (5) :فضای زیر ساختمان (نگارنده) شکل شماره :(4)ایوان مربع شکل (نگارنده)
-2 معماری
باید توجه داشت که در فصل قبل فرم های کلی ساختمان های شمال که نتیجه نحوه تعامل فضای پرو خالی با هم مـی باشـد ذکـر شد. هرکدام از این فرم ها را با هردو سیستم سازه ای می توان اجرا کرد که متعاقب با آن جزئیات معماری آن نیز متفاوت می شود. دو گونه اصلی سیستم سازه ای در شمال وجود دارد که تفاوت زیادی در معماری بیرونی و جزئیات اجرایی ایجاد می کند:
انواع سیستم سازه ای ساختمان های شمال: .1لکَ به کَل .2 لاردِهی
در زیر به معرفی معماری این دو می پردازیم.
3
-1-2 کل به کل
از این سیستم ساختمانی بیشتر در نقاط نزدیکتر به جنگل استفاده می شود که حمل چوب به آن راحت تر است.
همان طور که در تصاویر 6و7 نیز می بینید این ساختمان ها از الوار ساخته مـی شـود. ضـخامت بـالای الـوار ایزولاسـیون صـوتی و حرارتی را به بار آورده و امکان ساخت سازه ای مستحکم را بوجود می آورد.
از مزایای آن می توان به زیبایی فوق العاده آن اشاره کرد که ساخته شدن آن در نقاط جنگلی نوعی همگرایی و همزبانی بـا محـیط پیرامونی را نیز به بار آورده است.
شکل شماره :(7) نوع چیدمان الوارها در ایوان (نگارنده) شکل شماره :(6)نوع چیدمان الوارها زیر خانه(نگارنده)
که در نتیجه آسیب رطوبت و موریانه ها را به آن می توان احتمال داد از نقاط ضعف آن می توان به ارتباط مستقیم چوب با محـیط پیرامونی یاد کرد. همچنین به دلیل ارتباط مستقیم چوب با محیط بیرونی خطر بروز آتش سوزی نیز بسیار جدی تر است.
2-1-2مراحل- اجرایی کَل به کَل
مرحله اول شروع کار کرسی چینی است که به ارتفاع حداقل 30 سانتی متر انجام می گیرد. همانطور که مـی بینیـد، زمـین نمونـه مورد مطالعه ما از دو جهت دارای شیب می باشد. ما از بالاترین نقطه که شیب دو طرفه از آن شروع می شود و نقطه رأس یکـی از اضلاع مستطیل زیربنای ساختمان ما می باشد را به عنوان نقطه مبنا و کد صفر انتخاب کرده و نسبت به آن تا 30 سانتی متر بـالاتر کرسی چینی می کنیم. متناسب یا آن بقیه اضلاع کرسی چینی می شد تا اینکه تمامی اضلاع در سطح تمـام شـده کرسـی چینـی دارای یک کد ارتفاعی باشند.(شکل شماره (8 اتاق قرار گرفته در پائین ترین نقطه شیب، چون ارتفاع مفید بهتری دارد، برای کاربری انبار و محل نگهداری دام مورد استفاده قـرار
گرفته و فضای بین کرسی ها که ارتفاع کمتری دارند، برای نگهداری طیور مورد استفاده قرار می گیرند.
4
شکل شماره :(8) کرسی چینی (نگارنده)
روی کرسی چینی یک الوار به صورت نیمه که در شکل10 قرار گرفته و در بالای آن الوارهای کل به کل با اتصـالاتی کـه در بخـش جزئیات بیان می شود قرار می گیرد.
برای جلوگیری از تماس مستقیم نال با سطح زمین، سنگ هایی را که شکل تختی دارند، در زیر نال هـا قـرار مـی دهنـد تـا بـدین وسیله، نقطه تکیه گاه ستون را محکم کنند.
دیافراگم مانع حرکت ستون در جهت طولی شده و عملکرد مثبتی در هنگام وقوع زلزله دارند. (شکل10و(9
شکل شماره :(9)دیافراگم (نگارنده)
شکل شماره :(10)بالا آوردن دیوار در حد نیاز (نگارنده)
بعد از اینکه ارتفاع دیواره کل به کل به کد مورد نظر برای سقف همکف رسید، عملیات پلور ریـزی را انجـام مـی دهـیم. پلورهـا در محل قرار گیری، روی الوارهای کل به کل به صورت کام در زبانه ایجاد شـده در دل الوارهـای کـل بـه کـل قـرار مـی گیرد.(شـکل شماره(11
5
روی پلورها تخته کوبی های کف انجام می شود. گاهی اوقات به جای تخته از شاخه هایی با قطر 5- 7 سانتی متر درختـان اسـتفاده می شود که در صورت استفاده از این شاخه های گرد برای ایجاد سطح تخت در کف ساختمان، نیاز به اندود کاهگل می باشـد ولـی در صورت تخته کوبی، با وجود استفاده کمتر از چوب، دیگر به کاهگل احتیاجی نیست. (شکل شماره(12 روی الوارهای کل بـه کـل طبقه همکف، بقیه الوارها با همان روش برای دیوارهای طبقه اول قرار می گیرند.
شکل شماره :(11) پلور ریزی (نگارنده)
با رسیدن به کد ارتفاعی مورد نظر برای سقف طبقه اول، عملیات پلورریزی آغاز می شود. نکته قابل توجه ایـن اسـت کـه پلورهـای کوتاهی که در اصطلاح محلی به آنها کتاپلور گفته می شود، در جهت عمود بر چهار ضلع بنا به پلورهای اصلی وصل می شوند.
شکل شماره :(12) قرار گیری کتاپلورها (نگارنده)
میان زی نیز با فاصله حدود 2-3 متر از یکدیگر با تقسیم بندی مناسب و مساوی دهانه ها در جهت عمود بر پلورها قرار می گیرنـد. (شکل شمار (13
شکل شماره :(13) کرتیم (نگارنده)
