بخشی از مقاله
چکیده
مهمترین نکته در معماری جدید، استفاده از راهکارهای اقلیمی و بومی در بناهاست که باعث شده است که معماری امروز به دور از معماری بومی و طراحی اقلیمی دست به طراحی هایی در جهت سبکهای مختلف بزند که همین امر دوگانگی بیش از حدی به سیمای شهر و هویت شهر القا کرده است. با نگاهی به بافت تاریخی شهرهای ایران، این نکته مشهود است که شکل گیری بافت و سیمای شهری با اقلیم و معماری بومی به صورتی هماهنگ و منسجم پیوند خورده است. شناخت پدیده های طبیعی نیز بدون درک و فهم دو عامل اقلیم و تأثیر آن بر بناها که مشخص کننده ظرف و مظروف آن پدیده هستند، بی شک شناختی کامل و دقیق نخواهد بود. بنابراین میتوان این دو را بخشی مهم از هویت هر محله و منطقه شهری به شمار آورد. در این مقاله به شرح ویژگیهای اقلیمی و کارکرد عناصر بومی پرداخته شده است و کوشش شده با بررسی هویت شهری و با بهره گیری از عناصر طراحی اقلیمی حاکم میان فضا و مکانهای شهری و ارتباط میان آنها، نحوه شکلگیری فضا در آنها ارائه گردد. وجود ارتباط مستحکم و دو سویه میان طراحیهای شهری و نظم و تعیین فضاها، سبب کارکرد و بهبود خوانش بهتر عناصر و مؤلفههای شهری، فهمی روشن از هویت مکانها و فضاهای شهری، و تقویت هویت فردی و اجتماعی خواهد شد.
-1 مقدمه
از مباحث مهم و اساسی و تعیین کننده در معماری و شهرسازی موضوع طراحی اقلیمی در جهت توسعه پایدار است. با توجه به اهمیت این موضوع و با استفاده از ویژگی و عملکرد بومی و طراحی اقلیمی پتانسیلهای آن، میتوانیم آینده معماری کنونی را در جهت توسعه پایدار و هویت شهری کارآمد شاهد باشیم .هر بنا با توجه به ویژگیهایی نظیر هندسه و مقطع شهر، شکل، ارتفاع، اندازه بناها، جهت خیابانها و ساختمانها و سطح فضاهای باز میتواند وضعیت آب و هوایی و اقلیم خرد اطراف خود را تغییر دهد. .حال این بناها در کنار هم مجموعه ایی از یک منطقه را تشکیل میدهند که تأثیر آن در کالبد و جدارهای شهری و هویت شهر نمود پیدا میکند. وقتی که به معماری مناطق مختلف ایران می نگریم در می یابیم معماری بومی تأثیر بسیار زیادی در فرم و عملکرد بناها گذاشته است. به طوری که اقلیم یکی از مهمترین عوامل و خصوصیات تأثیر گذار بر این مقوله است بنابراین هر کدام از خصوصیات شهری و معماری منطقه نقش اساسی در پدید آوردن اقلیم مصنوعی دارد. گاهی اوقات حتی اجزا تشکیل دهنده بنا هم میتواند بر کیفیت شهر و فضاهای آن اثر بگذارد.
-2 هویت شهر وضوح در درک ازمحلّه و سهولت در شناخت و برقراری پیوند بین عناصر و اجزاء آن با سایر رویدادها و مکان را میتوان در زمره هویتمحلّه دانست .معنی درمحلّه با شکل فضایی و کیفیت آن در ارتباط مستقیم است، در حالی که وابستگی شدید به فرهنگ نیز داردمحلّه. با هویت،محلّههای است که از سایر مکان ها ومحلّهها قابل تمایز است ویژگیهای نشأتگرفته از ساخت کالبدی که در هویت بخشی شهرها نقش آفرینی میکنند و شامل حدود شهر، بافت شهر، مورفولوژی شهر، همجواری فعالیتها، نحوه استقرار بناها، نوع فعالیتها، تمرکز جمعیت، سازگاری فعالیتها، حریم فعالیتها، خوانایی، جهت یابی، حس مکان، عناصر شناخت تصویر ذهنی شهر - نشانه، لبه، محله، گره، راه - و عوامل طراحی شهری - تنوع، تضاد، تقارن، وحدت، هماهنگی، نظم، پیچیدگی و حس حرکت - است که هر یک از این ویژگی ها اثرات متفاوت در ایجاد تجربهای از عناصر و پدیده های طبیعی در محیط شهری دارد. ابعاد هویتی شهر در سه سطح کلان، میانی و خرد قابل بررسی است که با دو دسته ابعاد هویتی انسان - نیازهای مادی و غیرمادی - قابل ترکیب بوده و از برخورد هر کدام با همدیگر ویژگیهای هویت بخشی به شهر حاصل میگردد تأثیری که شرایط اقلیمی بر شهرسازی و بافت شهر میگذارد باعث ایجاد شرایط مطلوب در شهر میشود. کار طراح و شهرساز استفاده از عناصر اقلیمی از طریق ساماندهی عناصر شهری، مهار کردن اقلیم و استفاده از آن از طریق جهتگیری درست شریانها، انتخاب ارتفاع مناسب جداره ساختمانها، تعیین عرض درست خیابانها و استفاده از گونه های مناسب گیاهی و غیره است میتوان چنین گفت که هویت شهر نشأتگرفته از ابعاد هویتی انسان مادی و غیرمادی است که در چهار حوزه اصلی قابل شناسائی است:
1. ویژگیهای حسی انسان که توسط حواس پنجگانه انسان از محیط طبیعی اثرپذیر است
2. ویژگیهای نشأتگرفته از ساخت دینی که در هویت بخشی شهرها نقش آفرینی میکنند
3. ویژگیهای نشأتگرفته از ساخت فرهنگی و ایرانی و اسلامی
4. ویژگیهای نشأتگرفته از ساخت کالبدی که در هویت بخشی شهرها نقش آفرینی میکنند - رحیمیون،. - 100 :1390 هویت شهری و محلهای فرایندی از تعاملات، پیوندها، تعلقهای محیطی و انسجام جمعی است که در شرایط مکانی و زمانی خاص مجال تکوین پیدا میکند. شناخت پدیدههای طبیعی نیز بدون درک و فهم دو عامل اقلیم و تأثیر آن بر بناها که مشخص کننده ظرف و مظروف آن پدیده هستند، بی شک شناختی کامل و دقیق نخواهد بود .موضوع مهم آن است که اقلیم و بنا از اجزاء تشکیل دهنده و ویژگی بسیار مهم معماری بومی منطقه هستند .بنابراین میتوان این دو را بخشی مهم از هویت هر محل و منطقه شهری دانست.
والتر بور، عقیده دارد هویت همان تفاوتهای کوچک و بزرگی است که باعث باز شناختن یک مکان - خوانایی محیط - میشود و حس دلبستگی و حساسیت به محیط را به وجود میآورد .خاص بودن هر محیط به معنی اجتناب از یکنواختی، وجود تنوع و جذابیت است .در شکل و نحوه قرارگیری فضاها، در طرز دسترسی به فضاها و در کاربریها نیز میباید وجود داشته باشد. ولف نیز معتقد است که هویت در محیط نتیجه ارتباطات مقابل سه جزء است که در داخل یک مجموعه عمل میکند:
ترکیب ظاهری و کالبدی نماها - سمبلها - در محیط عملکردها و فعالیتهای قابل مشاهده در محیط مفاهیم نمادها - سمبلها - در محیط - سلسله، . - 53 :1388
-3 معیارهای گونه شناسی اقلیمی یکی از مهمترین موضوعات گونه شناسی، معیارها و ضرورتهای آن است. کلیه ارزشها گونهها و معیارها و طبقه بندی آنها طبق اصول و دادهها ابتدایی و اصولیترین روش برای طبقه بندی این گونههاست. محققان آلمانی »پیفایفر« و »براونک« در کتاب گونه شناسی خانههای حیاط دار، خانه ها را به گروههای خانههایی با حیاط مرکزی، خانههای L شکل، خانه های پاسیو دار و خانه های آتریوم دار تفکیک کردهاند. به صورت کلی گونه شناسی داخل خانهها عمولاً برگرفته از نحوه دسترسی و یا گردش فضاهای داخلی که بدون توجه به اقلیم و جهت گیری مناسب بنا صورت گرفته است
شکل :1 گونه شناسی خانههای حیاط دار"لسآنجلس"بر حسب همنشینی فضای باز و بسته - مأخذ: عینیفر،. - 1389
اگر بخواهیم این گونه شناسی را با شرایط اقلیمی و در مقیاس شهر در نظر بگیرم می بینیم که موقعیت و جهت گیری، تراکم بناها، شریانهای اصلی و فرعی فضاهای باز و بسته و چیدمان ساختمانها، از عوامل مهم و راهکارهای طراحی شهری و براساس عوامل اقلیمی است. با بررسی شهر باستانی " چانگBآن" در 950 کیلومتری شهر پکن - چین - - شکل - 2 و با توجه به پلان شهری فشرده و آب و هوایی سرد و کوهستانی و شیب و موقعیت قرارگیری شهر در میابیم که انتخاب این جهت گیری و طراحی اقلیمی برای زیستگاه به دلایل زیر است:
محافظت در مقابل باد در ارتفاعهای پایین استفاده از جریان هوای گرم در بخشهای پایینی دهکده
شکل :2 شهر باستانی چانگ-آن با پلان فشرده در منطقه سردسیر
این فشردگی پلان شهری و آب و هوای سرد و کوهستانی عامل بازدارنده ای برای شکل گیری هویت شهری با توجه به سبک و سنت معماری نشده است و استفاده از عوامل مهم طراحی اقلیمی نظیر کوچهها و معابر اصلی به موازات خط تراز زمین
