بخشی از مقاله
چکیده
مشکل دفع مواد زاید جامد همواره و از سالهای دور گریبانگیر بشر بوده است.از جمله این مشکلات و راهحلهای مطرح شده، مشکل دود و بو ناشی از سوزاندن زبالهها، مشکل مربوط به حشرات، جوندگان و زشتی که موجب بهکارگیری پوشش روزانه شد؛ قابلیت احتراق و نشست زبالها و نهایتاً قابلیت آلودهسازی آبهای سطحی و زیرزمینی انجامید. نتیجه این تغییرات و عوامل دیگر، تکامل قابل توجهی در اماکن دفع مواد زاید جامد بهوجود آورد.
مطالعه حاضر اهدافی نظیر شناسایی روشها و امکانات - GISمشخصاً نرمافزار ArcGIS نسخه - 10.2؛ معرفی روش کار بهینه در عملیات مکانیابی محل دفن و درنهایت یافتن اماکن مناسب دفن مواد زائد جامد برای شهر ساری را مدنظر قرار میدهد. روش کلی براین اساس استوار است که ابتدا معمولاً آن دسته از اراضی نامرغوب و یا ناممکن جهت احداث یک محل دفن از سایرین جدا میشود - غربال اولیه - که این امر باتوجه به لایههای ورودی و اعمال محدودیتهای لازم قابل تصمیمگیری است. سپس میتوان بر روی اراضی باقیمانده تصمیمات لازم را اتخاذ و اقدامات آتی را بهانجام رساند.
1. مقدمه
مشکل دفع مواد زاید جامد از گذشته گریبانگیر بشر بوده است. شاید سادهترین و ممکنترین راهحلی که در ابتدا بهنظر میرسید، تلنبار نمودن زباله در زمینهای پست خارج از محدوده شهرها و سپس سوزاندن آن برای جلوگیری از آلودگی بود تا این-که موضعگیری در مقابل مشکلات و مسائل ناشی از دفع غیراصولی به روش فوق سبب شد تا در برخی کشورهای جهان، زبالهدانهای روباز بهسرعت جای خود را به اماکن دفع بهداشتی جدید دهند.
از جمله این مشکلات و راهحلهای مطرح شده، ابتدا مشکل بو و دود بود که منجر به منع سوزاندن زبالهها شد؛ مشکل مربوط به حشرات، جوندگان و زشتی که موجب بهکارگیری پوشش روزانه شد؛ قابلیت احتراق و نشست زبالهها که به افزایش کوششهایی در جهت متراکم نمودن زایدات انجامید و نهایتاً قابلیت آلودهسازی آبهای سطحی و زیرزمینی که منجر به ایجاد خاکریز، پوشش روزانهو سیستمهای جمعآوری شیرابه1انجامید.
نتیجه نهایی این تغییرات و عوامل دیگر بود که تکامل قابل توجهی در اماکن دفع مواد زاید جامد بهوجود آورد. با این همه، در ایران موضوع دفن بهداشتی2، مبحث جدیدی است و در اکثر مناطق ایران، کماکان زباله بهصورت تلنبار، سوزاندن و در بهترین شرایط، بهصورت دفن غیربهداشتی دفع میشود. متأسفانه تلقی نادرست از دفن بهداشتی باعث شده که شهرداریها که متولیان مدیریت مواد زاید جامد شهری میباشند، صرفاً حفر یک گودال، قرار دادن زباله در آن و پوشاندن با خاک را یک دفن بهداشتی بدانند.
البته مسلماً دفن بهداشتی مقولهای است دارای مراحل دقیق - اعم از انتخاب محل، آمادهسازی محل، و بهرهبرداری از محل - که هرکدام نیاز به انجام مطالعات و بررسیهای کاملی دارند. در این میان، انتخاب یک محل دفن مناسب که بهخودی خود میتواند باعث کاهش بسیاری از اثرات سوء موجود در یک محل دفن شود، از اهمیت خاصی برخوردار است. استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی GIS در مبحث مکانیابی محل دفن موضوع نسبتاً جدیدی است که در دهه اخیر در جهان متداول شده است. قابلیت بسیار وسیع این سیستمها در مدیریت اطلاعات مکانی و ایجاد بستر مناسب برای تصمیمگیری، باعث شده که در عملیاتی نظیر مکانیابی محل دفن توجه بسیاری را بهخود جلب نمایند و این مطالعه در نظر دارد نمونه عملی کاربرد این علم را برای مکانیابی محل دفن زبالههای شهر ساری ارائه نماید.
.2 مروری بر مطالعات انجام شده
تاکنون کوششهای زیادی در زمینه مکانیابی محل دفن مواد زاید جامد با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی GIS در سطح جهان انجام گرفته که ذیلاً به بررسی مختصر برخی از این تلاشها پرداخته میشود. واستاوا و ناسوات - 2002 - در پژوهشی با عنوان مکانیابی محل دفن زباله در اطراف شهر رانسی با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور با در نظر گرفتن معیارهایی و با استفاده از این فنآوریها و وزندهی به شاخصها پنج محل مجزا برای دفن زباله این شهر انتخاب کردند و به این نتیجه رسیدند که مکان فعلی دفن زباله باتوجه به افزایش جمعیت شهر در سالهای آتی مکان مناسبی نمیباشد.
شانموگان - 2004 - تحقیقی شامل تجربیات GIS, MIS, GPS برای مدیریت مواد زاید جامد شهر بنگال را انجام داد. نتیجه نهایی حاکی از آن بود که عامل اصلی آلودگی شهر بیتوجهی نسبت به جهت بادهای غربی بود. بنت - 2004 - گزارشی حاکی از پیشرفت سامانه اطلاعات جغرافیایی و کاربرد آن در شهر رم ازجمله مدیریت و دفن مواد زائد جامد را ارائه داده است. نتیجه این گزارش نشان داد که ابتدای این روند دهه پیشرفت کندی داشته است، اما پس از چند سال با کمک نقشههای پشتیبانی اینترنتی، اطلاعات موجود برای سامانه اطلاعات جغرافیایی به موضوع مهمی برای کارکنان واحد خدماتی شهرداری و عموم شهروندان تبدیل شده است. سنت - 2004 - پروژهای از مدیریت مواد زائد جامد شهری در مرکز شهر وینتیای با استفاده از GIS ارائه کرده است.
هدف از این پروژه بررسی مجدد مدیریت مواد زائد جامد بوده است. پس از انجام این تحقیق مسئولین شهرداری وینتیای نتایج تحقیق را به-کار گرفته و به پرسنل خود آموزش دادند. انور - 2005 - تحقیقی راجع به مدیریت مواد زائد جامد با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی در شهر داکا پایتخت بنگلادش انجام داد. ایشان در این تحقیق از پارامترهایی چون شیب، پوشش گیاهی و ... استفاده کرد و با استفاده از روش وزندهی معکوس IDW و AHP به مدیریت مواد زائد پرداخت.
کائو و لین - 23 - ضمن ارائه یک مدل تراکم زمین برای محل دفن، با بررسی 7 معیار و اختصاص امتیازات و اوزان پیشنهادی برای هر معیار، کاربرد مدل تراکمی مطرح شده را در محیط GIS ارائه نمودند. در مطالعه دیگر لین و کائو - 25 - برای اجتناب از ایجاد خطا در روشSAW2بههنگام تلفیق و اعمال اوزان مختلف برای معیارها، با امتیازات متفاوت و با استفاده از منطق فازی در GIS اقدام به ارائه یک روش وزندهی متحرک نمودند. همچنین در مطالعه چن - 11 - و کائو - 13 - با استفاده از مجموعههای فازی ضمن انجام مطالعه موردی برای مکانیابی محل دفن، بهترتیب برای ایجاد نقشههای سطح آب زیرزمینی و کاربرد مدل DRASTIC، دستآوردهای GIS را اارئه و بررسی نمودند.
کائو و همکاران - 24 - یک مدل هوشمند را با GIS تلفیق نموده و محیطی را جهت ارزیابی و مکانیابی محل دفن ارائه کردند که این محیط از طریق اینترنت قابل دستیابی، نصب و استفاده کاربران میباشد. سیدیکوئی - 29 - روش سلسلهمراتبی مکانی3 را برای مکانیابی محل دفن زباله تحت GIS ارائه داد. در این روش، امکان طبقهبندی سلسلهمراتبی معیارها، وزندهی و مرتب نمودن گزینهها بررسی و نمایش داده شد.
کارنپراتیپ و همکاران - 12 - نیز مطالعهای انجام دادهاند، که در آن تلفیق روش سلسلهمراتبی با نظریه مجموعه فازی در محیط GIS رستری برای غربال کردن اولیه اماکن دفن در تایلند بهکار رفته است. برخی مطالعات، صرفاً جوانب زمینشناختی موثر در مکان-یابی محل دفن را در محیط GIS مورد توجه قرار دادهاند. از آن-جمله دُرهوفر - 13 - که اقدام به مکانیابی محل دفن زباله برای منطقه لاور ساکسونی در آلمان نموده است. همچنین، مکگری - 28 - در منطقه کارول در ایالت ایلینویز، کوششی در جهت توسعه محل دفن از طریق مدلسازی در Arc Info بهانجام رسانیده است.
مطالعات دیگری نیز وجود دارند که به مکانیابی محل دفن با استفاده از GIS بهعنوان یک غربال اولیه برای مکانهای نامناسب نگریسته و مطالعات موردی را بهانجام رسانیدهاند. هوسی 20 - و - 21 یکی از این موارد را برای شهر دوبلین انجام داده است. هرزوگ - 19 - ماژولی را تحت نرمافزار ArcView طراحی نموده که قادر به تلفیق مدل MCDA با GIS در مکانیابی محل دفن مواد زائد جامد میباشد در کشور ایران مکانیابی محل دفن مواد زائد جامد غالباً در طرحهای جامع شهری انجام گرفته است، اما باید توجه داشت که نگاه سیستماتیک و محیطی موضوع کاملاً کمرنگ بوده و فقط با تکیه بر یک یا چند شاخص محل دفن مشخص شده است. منصوری - 1347 - مطالعهای را در رابطه با مدیریت مواد زائد جامد در تهران انجام داد.
طبق بررسیهایی که بهعمل آورد بهترین روش دفع زباله را کودسازی تعیین نمود. عبدلی - 1372 - در پژوهش خود با عنوان سیستم مدیریت مواد زائد جامد شهری و روشهای کنترل آن مجموعه کامل مباحث تولید زباله، جابجایی در محل تولید، آمادهسازی محل دفن، و ... را ارزیابی کردوبه این نتیجه رسید که در مدیریت مواد زائد، پرداختن به روشهای جمعآوری و بازیافت میتواند بهترین روش کنترل زباله در یک شهر باشد.
حیدرزاده - 1379 - در پایاننامه خود تحت عنوان مکانیابی محل دفن مواد زائد جامد با استفاده از GIS نشان داد که این سامانه باتوجه به تنوع توابع و قابلیت دستکاری دادهها به طرق گوناگون و قدرت انجام ترکیب لایههای اطلاعاتی، ابزاری بسیار قدرتمند در فرآیند مکانیابی است. شمساییفرد - 1382 - در پایاننامه کارشناسی ارشد خود با عنوان مکانیابی محل دفن بهداشتی مواد زائد جامد شهری با استفاده از GIS - مطالعه موردی: شهر بروجرد - نتیجه گرفت مناطقی که بهعنوان بهترین محل برای دفن زباله در منطقه مورد مطالعه معرفی شدهاند دارای امتیازاتی ازجملهکاهش خطر سلامت عمومی در محل و ... می باشد. خراسانی - 1383 - در پژوهشی با عنوان مطالعات زیست-محیطی در جهت انتخاب محل مناسب برای دفن زبالههای شهر ساری به این نتیجه دست یافتند که در شهرهای شمالی کشور باتوجه به پارامتر رطوبت و سطح آبهای زیرزمینی و سطحی نباید شهرها مشترکاً دارای یک مکان دفن زباله مشترک باشند.
پوراحمد - 1386 - در تحقیقی تحت عنوان استفاده از الگوریتمهای فازی و GISبرای مکانیابی تجهیزات شهری - مطالعه موردی: محل دفن زباله شهر بابلسر - با استفاده از داده ها و از طریق مدل-های مختلف تلفیق اطلاعات و نقشهها که براساس مدل منطق فازی ترکیب شدهاند، مکانهای مناسب برای دفن بهداشتی مواد زاید مکانگزینی و در نقشههای مختلف ارائه شده است. متکان - 1387 - در تحقیقی تحت عنوان مکانیابی مناطق مناسب جهت دفن پسماند با استفاده از GIS - ناحیه مورد مطالعه: شهر تبریز - چنین بیان میدارد که انتخاب فاکتورهای متعدد سبب تعدد لایه-های اطلاعاتی شده و کوششها برای یافتن راهحلی مناسب برای تحلیل بر روی تعداد زیاد لایههای اطلاعاتی و اخذ نتیجه صحیح، تصمیمگیران را بهطور ناخودآگاه به سمت و سوی استفاده از سیستمی سوق میدهد که علاوه بر دقت بالا از نظر سرعت عمل سهولت انجام عملیات در حد بالایی قرار داشته باشد.
3. دستهبندی عوامل موثر در مکانیابی محل دفن
محل دفن بههر صورتیکه مکانیابی شود باید به سمتی هدایت شود که اهداف کلی زیر را رعایت نماید:
1. خطر برای سلامت عموم در محل به حداقل رسانده شود.
2. محل مورد نظر حداقل تأثیرات زیستمحیطی را داشته باشد.
3. محل مورد نظر حداقل هزینه و بالاترین سطح خدمات را برای کاربران تسهیلات و تجهیزات فراهم آورد . - 27 -
