بخشی از مقاله
چکیده :
در آیاتی از قرآن کریم خداوند به عتاب، پیامبر خویش را مخاطب ساخته و در آن او را از گناه ، شک، تردید، دودلی، شرک، وساوس شیطان و ... بر حذر می دارد که این آیات در نگاه اول با عصمت و مرتبه یقین نبی اکرم صلی االله علیه و آله سازگار به نظر نمی رسد .مفسرین در بیان این آیات و توجیه خطاب و عتاب خداوند به پیامبر خویش مطالب متنوعی مطرح نموده اند . اما در این میان آنچه بیش از همه گره گشای معمای اینگونه آیات قرآنی است حدیث مشهور امام صادق علیه السلام است که فرمودند: »نزل القرآن بایاک اعنی و اسمعی یا جاره : قرآن بر طبق - مثل - : به تو می گویم اما ای همسایه تو گوش کن - «عیاشی1380/ ش10/1/ ، بحرانی1416/ ق - 50/1/ نازل شده است.یعنی در این آیات مخاطب، پیامبر اکرم صلی االله علیه و آله و سلم ولیکن مقصود حقیقی امت او و ودیگران می باشند. شناخت این آیات از این منظر و با در نظر گرفتن این حدیث شریف گره گشای بسیاری از شبهات در باب عصمت انبیای الهی به خصوص نبی اکرم صلی االله علیه و آله و سلم است .در این مقاله پس از معرفی این حدیث شریف و وجوه مختلف کاربردی آن به مصادیقی از آیات قرآن که با این حدیث شریف به راحتی ادراک می گردد خواهیم پرداخت .
کلمات کلیدی : تأویل ، معنای بطنی ، خطاب ، عتاب ، عصمت ، امت
بیان مسئله :
یکی از مباحث علوم قرآنی مسئله ظهر و بطن و یا ظاهر و باطن در آیات قرآن کریم است که برخی علمای اسلام به قدر وسعت علمی به این مسئله ی مهم قرآنی پرداخته اند . آیات قرآن دارای ظاهر و باطنی ست، اما در تعریفی ساده می توان اینگونه بیان نمود که ظاهر آیه همان لفظ موجود در متن آیه ولی باطن منظور و مقصود حضرت حق از نزول آیه می باشد که قابل انطباق بر اشخاص متعدد و جریانات متفاوت است در صورتی که ظاهر فقط همان معنای خاص موجود در متن آیه را در ذهن آدمی القا می کند که در جای خویش نیز از اهمیت بسیار برخوردار می باشد . به این معنا که در نظر بدوی به ظاهر آیه واقف می شویم ولیکن با دیدی عمیق تر و با تأملی بیشتر می توان به لطف الهی به باطن آیه به قدر سعه ی وجودی و نورانیت قلب راه پیدا کرد .
پیامبر گرامی اسلام درباره ظاهر و باطن آیات قرآن می فرمایند:» ما فی القرآن آیه الا و لها ظهر و بطن: آیه ای در قرآن نیست مگر آنکه دارای ظاهری ست و باطنی - «ابن منظور1414/ق - 520/4/بنابراین با استفاده ی بسیار از ظاهر آیات باید در گام بعدی به باطن آیه نیز رجوع شده و مقصود اصلی از نزول آیه فهم شود، زیرا استخراج مفهوم عام و یا همان باطن آیه تأثیر بسزائی در فهم عمیق آیه دارد .پس در اینگونه موارد ظاهر خاص آیه به مفهوم عام ارجاع داده می شود و طبق قاعده ی » العبره بعموم اللفظ لا بخصوص السبب - 1«هاشمی خوئی365/5/،وحید بهبهانی1426/ق - 567/آنچه مورد توجه است - نه فقط ظاهر بلکه - ... همان بطن آیه می باشد .
وجود امام صادق علیه السلام در این مورد می فرمایند : » ظهره تنزیله و بطنه تأویله، منه ما قد مضی و منه ما لم یکن ، یجری کما تجری الشمس و القمر : ظهر آیه - موارد قابل انطباق - همان مورد نزول آیه است و بطن آیه تأویل آن - موارد قابل انطباق - را شامل می شود که برخی در گذشته اتفاق افتاده و برخی هنوز نیامده است قرآن مانند آفتاب و ماه - همیشه - در جریان است - «نوری1408/ق331/17/ ، صفار1404/ق - 196/بیان لطیف امام صادق علیه السلام انسان را به این نکته رهنمون می کند که آیات قرآن کریم ولو اینکه ظاهر آن متوجه ی شخص و یا گروه خاصی باشد، هیچگاه به این مسئله محدود نگشته و مانند ماه و آفتاب که دائم در جریان و قابل بهره برداری بشر در همه ی زمانهاست ، در زمانهای مختلف قابل انطباق بر اشخاص و گروهها و قابل بهره برداری در همه ی شرایط می باشد .
این مسئله مفهوم حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام است که فرمودند : » ظهر القرآن الذین نزل فیهم و بطنه الذین عملوا بمثل اعمالهم : ظهر کسانی را در بر می گیرد که آیه درباره آنان نازل شده است و بطن کسانی را شامل می شود که کرداری مانند کردار آنان داشته باشند - «عیاشی1380/ق - 11/1/به راستی اگر اینگونه نبود قرآن کریم نیز مانند بسیاری از کتب دیگر که محدود به زمان خود شدند، فقط برای مسلمانان زمان نزول و صدر اسلام قابل بهره برداری بوده و بهره ی چندانی برای بشر تشنه ی قرون بعد از ظهور اسلام در پی نداشت.پس، از آنچه گفته شد فهمیده می شود که هر یک از آیات نورانی قرآن کریم دارای ظاهر و باطنی ست و به محض برخورد با ظاهر آیه و استفاده ی از آن باید با تلاشی گسترده به باطن آیه و مقصود حقیقی خداوند متعال که قابل انطباق بر همه شرایط است رهیافت .
حال با این توضیح می گوئیم، در آیات قرآن گاه ظاهر خطاب به شخص خاص و باطن و به عبارت دیگر مقصود خداوند، شخص و یا افراد دیگر است . یعنی لفظ یا معنای بکار رفته در آیه در غیر معنای حقیقی خود بکار رفته است . حال در این گونه موارد چگونه می توان از ظاهر آیه اغماض کرده و مفهوم و مقصود اصلی نزول آیه را ادراک نمود ؟در علم بیان هر گاه در کلام گوینده لفظی به کار رود که در غیر معنای حقیقی استعمال شده باشد، لازم است علامت و نشانه ای وجود داشته باشد تا ذهن مخاطب را از معنای حقیقی منصرف سازد و به معنای مجازی متوجه کند . این علامت و نشانه قرینه صارفه یا مانعه نام دارد - مدنی شیرازی1384/ش - 293/قرینه صارفه می تواند به دو گونه به کار رود . در گونه اول که به آن قرینه مقالیه گویند در کلام لفظی به کار می رود که از وجود آن می توان به معنای مورد نظر گوینده راه یافت . مانند مثال زیر :
لدی اسد شاک السلاح مقذف له لبد اظفاره لم تقلد
» نزد شیری بودم که در سلاح کامل قرار داشت و او را یال و کوپال و ناخنهای کوتاه ناشده ای بود «در این شعر با قرینه ی مقالیه »شاک السلاح« به معنای مجازی یعنی مرد شجاع پی برد - همان -
