بخشی از مقاله
چکیده
شاعر با شعر خود مایههاي اندیشه، تخیل و آفرینش به کودکان می دهد. شاعر با شعر، کودك را براي زندگی بهتر در دنیاي ذهنیات خود و آشنایی و انس بیشتر با خود آماده می سازد تا او با ذهنی شکوفا و روانی آکنده از آفرینندگی پاي در روزگار بزرگسالی بنهد. پایه شخصیت آدمها در همین کودکی استوار میشود و شیوة پرورش ذهنی او در این سن و سال، بر همه زندگانی آیندهاش پرتو میافکند ازین رو شیوههاي آموزش و خوراكهاي ذهنی که به او داده میشود، اهمیت بسیار مییابد. هدف این مقاله تحلیل و ارزیابی ضرورت و اهمیت توجه به تخیل و خلاقیت در اشعار کودکان گروه سنی الف و ب است. روش تحقیق، تحلیل محتواي کیفی است. بررسی ها نشان داد؛ یکی از ویژگی هاي اصلی تفکر کودك ، جاندار انگاري است.
تشخیص باید با زبان و بیانی کودکانه و صمیمی در شعر کودك به کار رود. تشبیهات حسی به حسی براي کودك قابل دركتر هستند. بیشتر مشبهبهها از اجزاي طبیعت هستند.کنایه و مجاز با توجه به واژگان محدود کودك مجال بروز کمتري می یابد اما جاي خالی استعاره مصرحه در شعر کودك کاملا احساس می شود.کودك تا دهسالگی در اوج خلاقیت قرار دارد تصاویر خلاقانه به شرط انتزاعی نبودن ، سادگی و قابل فهم بودن می تواند درذهن کودك ماندگار شود و او را به شعر علاقمند سازد و شاعران کودك باید در کاربرد تصاویر شعري خود خلاقیت بیشتري به کار ببرند ولی از مرز دریافت کودکان میانهحال هم فراتر نروند.
تعریف مسئله
یکی از موضوعاتی که نیازمند نقد روشمند وکافی در حوزه ي شعرکودك می باشد، تحلیل و بررسی صورت هاي گوناگون تخیل و میزان خلاقیت در این نوع ادبی است. یکی از شیوه هاي ایجاد تخیل در شعر کودك استفاده از صورخیال؛ تشبیه، استعاره، مجازوکنایه است. این عناصر بیانی می توانند تصویرهاي شعري ایجاد کنند. اما ازآن جا که کودکان به خصوص درگروه سنی »الف« هنوز به رشد کافی ذهنی نرسیده اند و دامنه لغت کمی دارند، چگونگی و اندازه ي کاربرد صورخیال با چشم داشت به ساخت روان شناسیک ذهن کودك، جاي بررسی و پژوهش دارد و این مقاله به این موضوع می پردازد.
روش تحقیق
روش تحقیق تحلیل محتواي کیفی است. به منظور بررسی جایگاه صور خیال در شعر کودك نمونه هاي شعر کودك بررسی شد. براي این کار، شاعرانی انتخاب شدند که شعرآنان کمتر تحلیل و بررسی شده است. 16 کتاب از دو شاعر ؛ عباس یمینی شریف وعباسعلی سپاهی یونسی در دوگروه سنی »الف «و »ب« و همچنین اشعار مهد کودك هاي شهرستان مانه و سملقان در گروه سنی »الف« انتخاب شد؛ درصد کاربرد هریک ازآرایه ها - تشبیه، استعاره، مجاز وکنایه - بررسی شد؛ نظرات منتقدان مختلف را در مورد کاربرد هر آرایه بیان کرده و براساس نمونه هاي یافت شده تحلیل گردیدند. میزان توجه به خلاقیت مورد بررسی قرار گرفت.
سوالهاي تحقیق
-1 اندازه ي کاربرد تخیل و صورخیال در شعر کودك تا کجاست؟
-2 تشبیه، استعاره، مجاز وکنایه هرکدام به چه میزان در شعرکودك به کاررفته اند؟
-3 آیا میزان و چگونگی کاربرد هریک از عناصر بیانی در شعر کودك، با ویژگی هاي تفکر او همخوانی دارد؟ -4 آیا تصاویر به کار رفته در شعر کودك خلاقانه است؟
مقدمه
تخیل،ریشه در تصویرهاي ذهنی دارد. هنگامی که انسان تصویرهاي ذهنی برگرفته از طبیعت را تغییر می دهد، جا به جا می کند و تصویرهاي تازه اي می آفریند که عین آن در واقعیت موجود نیست به تخیل دست زده است تخیل؛ بازسازي، دگرگونی وترکیب این تصاویر به شکل آزاد و سیال است ودوران کودکی به تعبیر اریکسون مستعدترین دوران براي رشد و توسعه ي این ظرفیت است.« - کریمی، . - 1385
کودك، تا سن ده سالگی، در اوج خلاقیت قرار دارد..»تا کنون تعریف جامع و مانعی از خلاقیت عرضه نشده است. نلر که اثر شایسته ي او »هنر و علم خلاقیت «نام دارد، بحث هاي ژرفی در این زمینه دارد. او »آشنایی زدایی « را عمده ترین فرآیند ذهنی فرد آفرینشگر فرض کرده و بقیه کنش هاي خلاق را ناشی از آن می داند. نلر معتقد است ابداع خلاق عمدتاً از آرایش مجدد دانش موجود سرچشمه می گیرد. چنین آرایشی ، نمایانگر رابطه اي متقن میان واقعیت هایی است که مدت ها شناخته شده اما به غلط، با یکدیگر بیگانه تلقی شده اند .
مک لید و کرایلی نیز که بحث هایی جدي در مورد خلاقیت دارند، می گویند : ارتباط خلاقانه، روشی است براي اتصال عناصري که به نظر نمی رسد به هم تعلق داشته باشند. دو اصل عمده ي این گونه تفکر » آشنا ساختن آنچه بیگانه می نماید.« و »بیگانه ساختن آنچه آشنا جلوه می کند«می باشد. معناي این امر، آن است که به اشیا یا فرایندهاي نامعمول و ناشناخته با تأکید بر عناصري که با مسئله موجود ما متناسب است نگاهی تازه افکنده شود و یا به اشیا یا فرآیندهاي کاملاً آشنا طوري نگریسته شود که گویی در واقع معلوم نیست آن ها به چه کار می آید
. - خسرو نژاد ، 1382،: - 160 عباس یمینی شریف معتقد است : شاعر با شعر خود مایه هاي اندیشه و تخیل و آفرینش به کودکان می دهد شاعر با شعر، کودك را براي زندگی در دنیاي ذهنیات خود و براي آشنایی و انس بیشتر با خود آماده تر می سازد . او شعر کودك را کلامی موزون ، خوش آهنگ و برانگیزاننده تعریف می کند که خیال نقش اساسی در آن دارد ." - غفاري . - 55:1379بسیاري از منتقدان و شاعران کودك؛ همچون کیانوش، معتقدند تخیل، ریشه در ابهام دارد. کودك، همچون انسان نخستین، منشا بسیاري از امور همچون : ابر، آذرخش، باد و باران را نمی داند، پس به به ظاهر قضایا حکم می کند و درباره ماهیت آن ها به تخیل می پردازد . می توان گفت: ابهام سرچشمه تخیل و آشکاري سرچشمه ي تفکر است. پس کودك در نخستین سال هاي زندگی خود دنیایی سرشار از تخیل دارد و هر چه بزرگتر می شود از تخیل او کاسته می شود. - کیانوش ، . - 22:1379
اهمیت تخیل در شعر تا آن جاست که ادیبان، بین سخن منظوم وشعر فرق می گذارند. شفیعی کدکنی در این مورد می گوید: عنصرمعنوي شعردر همه ي زبان ها و در همه ي ادوار، همین خیال و تصرف ذهن شعر در نشان دادن واقعیات مادي و معنوي است.و زمینه اصلی شعر را صورگوناگون و بی کرانه ي این نوع تصرفات ذهنی، تشکیل می دهد. اگراز هر شعر موثر و دل انگیزي جنبه ي خیال آن را بگیریم، جز سخنی ساده و عادي چیزي باقی نمی ماند.
آن ها که دید منطقی و فلسفی به مفاهیم داشته اند عنصرخیال را جوهر اصلی شعر دانسته اند و بسیاري از نویسندگان مکاتب جدید ادبی از قبیل سورئالیست ها هنر را نتیجه ي خیال و تخیل دانسته اند. - شفیعی کدکنی: - 84:1387 شعر کودك و تحلیل و نقد آن در ایران سابقه اي طولانی ندارد و مربوط به پنجاه سال اخیر است. نقد و بررسی روشمند و استفاده از روشهاي علمی براي تحلیل شعر کودك می تواند سرعت پیشرفت آن را شتاب بخشد و» هنرمند آفریننده را از حیطه ي ناخودآگاه وارد حیطه ي خودآگاه کند و وي را به بازنگري در آثار خویش فرا خواند.« - خسرو نژاد،. - 7:1382
کودك گروه سنی »الف« که در بین سنین دو تا شش سال قرار گرفته است در مرحله پیش عملیاتی است.» ویژگی اصلی این دوره همان رشد کارکردهاي نمادي و زبانی است. دراین مرحله همراه با درونی شدن جهان خارج درذهن، کودك به خیال پردازي مشغول می شود« - شعاري نژاد، . - 89:1388پیاژه گروه سنی »ب« را دوره عملیات عینی نامیده است که از هفت تا یازده سالگی طول می کشد. عملیات عینی را می توان به منزله قواعدي دانست که بر تفکر کودك حاکم است. کودك در این مرحله می داند که چگونه علایم را جا به جا کند و به کار گیرد.
در این مرحله، فکر منطقی هنوز به مسایل و پدیده ها و امور عینی محدود است. او با کمک علایم می تواند امور مختلف را طبقه بندي و ردیف سازي کند؛ خواندن را یاد بگیرد ؛ حساب کند و بنویسد . میزان توانایی کودك را در استفاده از روشهاي نمادي، کلامی، ریاضی و غیره به سطح هوش او نیز بستگی دارد. او اکنون قادر به ادراك نگهداري ذهنی است؛ یعنی می فهمد که بسیاري از تغییراتی که در محیط خارج رخ می دهد، سطحی است - سیف، . - 71:1388 بااین تفاصیل هدف این مقاله تحلیل و ارزیابی ضرورت و اهمیت توجه به تخیل و خلاقیت در اشعار کودکان گروه سنی الف و ب است.
