بخشی از مقاله
چکیده :
دشت توس به سبب برخورداری از قابلیت های اقلیمی مناسب و شرایط زیست محیطی مساعد، از دیر باز جوامع انسانی را به سوی خود فراخوانده و زمینه شکل گیری مراکز جمعیتی را فراهم آورده است. از این رو، اقوام مختلف با رفت و آمدهای مکرر از میان درّه ها و گذرگاه های طبیعی پیرامون دشت راه هایی را ایجاد و به این دشت حاصلخیز دست یافته و ساکن شده اند. این راه ها از شرق به غرب و از شمال به جنوب شبکه ای در هم تنیده و محورهای مواصلاتی فراوانی را تشکیل داده اند.
شاخص ترین این راه ها در محور مشهد - توس - به نیشابور و قهستان، قطعه ای از شاخه فرعی شاهراه اعظم یا جاده بزرگ خراسان است که در طول تاریخ چندین بار جابه جا شده است. راه صخرهای دست کند کلاته فاضل و جاده سنگ فرش شریف آباد در دو مسیر متفاوت و در امتداد یکدیگر، قدیم ترین راه هایی هستند که تاکنون آثار و بقایای آن ها شناسایی شده و به عنوان شواهدی گویا از چگونگی راه سازی و تحول آن در دوران گذشته قابل مطالعه و پژوهش هستند. در مقاله حاضر به معرفی این دو راه می پردازیم.
مقدمه
راه و راه سازی از دیر باز جایگاه ویژهای در پیشرفت و تحوّل بشر داشته و به عنوان جزئی جدایی ناپذیر از تاریخ و فرهنگ جوامع انسانی از اهمیت درخور توجه برخوردار بوده است. به ویژه این که راه ها در طول تاریخ، بستر وقایع و حوادث بی شماری بوده اند؛ به گونه ای که برخی از این وقایع تحولاتی شگرف در روند تاریخی یک ملت و یا حتی جهان پدید آورده اند. شاهراهی که به جاده خراسان بزرگ معروف شده در میان شبکه وسیع و پیچیده راههای باستانی با قدمتی چند هزار ساله، تعامل و ارتباط میان فرهنگها و تمدنهای دنیای قدیم را در پهنهای وسیع میسر ساخته است.
این راه نقشی عظیم در تبادلات و ایجاد و توسعه روابط فرهنگی و اقتصادی ایفا کرده و در دنیای امروز نیز تأثیرات آن مشهود و قابل بررسی است. قطعاتی از این شاهراه به جهت وقوع رویدادهای تاریخی، وجود شهرها و اماکن خاص، و یا به کار بردن فنون راه سازی از سایر قسمت های آن شاخص تر بوده و به عنوان اثری خاص مورد توجه و قابل مطالعه و پژوهش است. در محدوده استان خراسان رضوی، افزون بر مسیر اصلی جاده خراسان بزرگ، شاخه هایی از آن جدا شده و به سمت شهرها و مراکز جمعیتی عمده امتداد می یافته و پس از عبور از منزلگاه ها، دوباره به مسیر اصلی متصل می شده اند.
دو مسیر عمده، یکی در محور سرخستوس، به شاهراه نیشابور، و دیگری در دشت جُوین - گویان - و در امتداد راه اصلی به طور مستقیم به شاهراه اصلی در ایالت قومس متصل می شده اند. شاخه ای دیگر نیز از توس به سمت بجنورد، جاجرم و گرگان امتداد می یافته است. راه کاروان روی میان دشت توس - مشهد - و نیشابور یکی از شاخه های فرعی جاده خراسان بزرگ بوده که با توجه به شواهد باستان شناسی موجود از پیشینه ای طولانی برخوردار است.
این قطعه از راه از حوالی رباط طرق تا محلی که راه مشهد - توس - به فاصله حدود 35 کیلومتری در جنوب، به شاهراه اصلی متصل می شد و از سمت غرب به نیشابور و از جنوب به قهستان و کرمان ادامه مسیر می داده، تاکنون چندین بار - دست کم چهار بار - جابه جا شده است. آزادراه مشهد باغچه در امتداد راه های قدیم، به درازای 40 کیلومتر، آخرین برنامه راه سازی در این قطعه بوده است. با توجه به این که بخش هایی از بقایای این راه ها بر جای مانده اند، به خوبی می توان سیر تحول راه و راه سازی را از قدم ترین روزگاران تا عصر حاضر مورد پژوهش قرار داد.
راه صخره ای دستکندِ» کلاته فاضل« دست کم از صدر اسلام تا دوره صفوی و جاده سنگ فرش »شریف آباد« از دوره صفوی تا اواخر دوره پهلوی شواهدی گویا درباره این موضوع به شمار می آیند. آثار راه های مزبور در جریان برنامه پژوهشی بررسی و شناسایی باستان شناسی شهرستان مشهد به سرپرستی نگارنده مطالعه و مستندسازی ردیدندگ و متعاقب آن با تهیه پرونده ثبتی در فهرست آثار ملّی به ثبت رسیدند - بختیاری شهری . - 1377 در این مقاله سعی بر این است ضمن معرفی این راه ها به سیر تحول راه و راه سازی در محل مورد نظر پرداخته شود.
راه کاروان روی نیشابور به توس راه مواصلاتی نیشابور به توس بخشی از جاده خراسان بزرگ و یکی از شاخه های فرعی آن در خراسان بوده است. شبکه ای از راه های اصلی و فرعی در محورهای جلگه ای و کوهستانی نیشابور به توس در هم تنیده شده و روستاها و مراکز جمعیتی و زیستی را منزل به منزل به یکدیگر مرتبط کرده است - همان، . - 1381 یکی از این شاخها، از محل رباط چاهه به سمت غرب جدا شده به نوغان و تابرانِ توس رسیده و در مسیر رباط طرق، ده غیبی، روستای عارفی، بزوشک، رباط علاقبند، ده سرخ در نزدیکی رباط فخرداود و دیزباد سفلی دوباره به جاده اصلی متصل میشده و به نیشابور می رسیده است - تصویر . - 1 کاروان حضرت امام رضاع نیز در سفر تاریخی خود از این مسیر به طرف طوس و مرو حرکت کردند - قمی . - 493 : 1362
اعتمادالسلطنه با بهره گیری از نوشته های جغرافی دانان سده های آغازین دوره اسلامی، همچون ابن قدامه، درباره شاخه اصلی راه کاروان روی نیشابور به توس در آن سده ها می نویسد: ...» و باید دانست که راه زمستانی سابق مشهد از راه بعیشین - باغشن - 1 و قریه الحمراء - روستای ده سرخ - عبور می کرده... و بعیشین قریه ایست در بلوک زبرخان قدری مایل به طرف مشرقی قدمگاه از بعیشین راهی بوده که حالا آثار آن باقیست. بعد از فخرداود گذشته و به قریه الحمراء ده سرخ حالیه است که فاصله آن تا شریفآباد بیش از یک میدان نیست. سابقاً از این قریه به مشهد می رفته و راه مثل زمان حال بوده و بنا بر آنچه ذکر شد راه قدیم شانزده فرسخ بوده«... - اعتمادالسلطنه . - 828 :1362 به استناد شواهد باستان شناسی و تأسیسات وابسته به راه و متون آغاز دوره اسلامی، مسیر سرخس به توس و نیشابور در قدیم نسبت به مسیر کنونی تغییراتی داشته است.
جاده خراسان بزرگ پس از رباط چاهه برای رسیدن به نیشابور در دو مسیر امتداد می یافته است؛ یک شاخه به جهت جنوب غرب منشعب شده و از طریق سنگ بست و دیزباد یا قصر الریح به نیشابور میرسید، و مسیر دیگری، از سمت غرب ابتدا به نوغان توس - مشهد - و از نوغان در جهت جنوب امتداد یافته و در دیزباد به شاخه اصلی متصل می شد. در کتب »مسالک« مسیر راه نوغان به نیشابور به ترتیب مثقّب«» در فاصله پنج فرسنگی، قریه الحمرا - ده سرخ - قصر الریح - دیزباد - ، بغیس - باغشن - و نیشابور ذکر شده است.
ابن خردادبه 250 - ق - در این مورد می نویسد: ... » از نیشابور تا بغیس - باغشن - چهار فرسخ از بغیس تا حمراء - ده سرخ - شش فرسخ از حمراءتا مثقَباز2 ناحیه توس پنج فرسخ و از مثقَب تا نوغان پنج فرسخ«... - ابن خردادبه . - 212 :1370 مقدسی 375 - ق - نیز در ذکر فواصل راه های نیشابور به مناطق دیگر، خط سیر راه نیشابور به نوغان و طابران توس را این گونه بیان می کند: ...» از نیشابور گرفته تا بغیشن یک مرحله، سپس تا ده سرخ یک مرحله، سپس تا نوغان یک مرحله، سپس تا طابران دو برید است...« - مقدسی . - 436 : 1361
افزون بر متون تاریخی، بقایای استقرارگاه های باستانی و کاروانسراهای موجود در کنار راه مزبور حکایت از رونق و اعتبار آن در طول دوران مختلف و به ویژه زمان عبور کاروان امام رضاع دارند. وجود بقایای استقرارگاه های متعلق به سده های نخست دوران اسلامی در مجاورت روستاها و مراکز جمعیتی امروز، بر مبنای بررسی تطبیقی متون تاریخی با اسناد و مدارک باستان شناسی، مسیر راه کاروان روی نیشابور به توس با راهی که در محور روستاهای کنونی ده سرخ بزوشک عارفی ده غیبی به سوی رباط طرق مشهد امتداد مییافته کاملاً مطابقت داشته است.این مسیر دست کم از صدر اسلام تا دوره صفوی مورد استفاده کاروانیان بوده است.
راه دیگری نیز به عنوان جاده اصلی تا حدود 60 سال قبل در امتداد همان راه در محور روستاهای شریف آباد، آغنج، سیاه سر، باش ساروج به ده غیبی و رباط طرق و مشهد وارد می شده است. مسیر اخیر، راه زیارتی کاروانیان تا دوره پهلوی بوده است - بختیاری شهری، . - 1381 به جز راه کاروان روی نیشابور به مشهد که از باغشن دهسرخ و مثقَب میگذشته و به نوغان وارد می شده، دو راه کوتاهتر کوهستانی از طریق روستاهای خرو - kharv - نیشابور زشکویرانی و یا درّود جاغرق به تابران و نوغان توس میرسیده است.
