مقاله جنبش دانشجویی ، تاریخ و تحول آن در دوره معاصر ایران

بخشی از مقاله

چکیده

جنبش دانشجویی به عنوان یکی از مهمترین جنبش های تاٌثیر گذار از نوع جنبش های جدید، نقش مهمی در تحولات معاصر در جوامع توسعه یافته و در حال توسعه داشته، از این نظر اهمیت مطالعه این موضوع را دو چندان میکند. به خصوص در کشور ما که مطالعات جدی در این مورد کمتر صورت گرفته است.،به نظر میرسد در دو دهه ی اخیر جنبش دانشجویی انطورکه باید جدی تلقی نشده و کمتر به ماهیت جامعه شناختی آن پرداخته شده است. از این رو، تردیدهایی درباره ماهیت جامعه شناسی سیاسی آن وجود دارد، نقیصه ای که این مقاله در پی رفع و جبران آن است البته در حد بضاعت اندک خویش. شاید عدم تلقی غیرواقعی یا خیالی دانستن جنبش دانشجویی به علت فاصله گرفتن از شعارهای اساسی خود یعنی: استکبار ستیزی و استبداد ستیزی و نیز، ادعای افول آن به دلیل قوام یابی روز افزون جمهوریت در نظام سیاسی ایران، ریشه در همین تردیدها داشته باشد. شاید مطالعه جامعه شناختی آن درعرصه علم سیاست بتواند به راهی برای پاسخ به تردیدهای موجود در زمینه جنبش دانشجویی منجر شود. این مطالعه با استفاده از کتب و مقالات و سایر اسناد منتشر شده صورت گرفته است.

کلمات کلیدی: جنبش، جامعه شناختی، جنبش دانشجویی،جامعه شناسی سیاسی.

-1 مقدمه

جنبش دانشجویی معمولا جزیی ازجنبش های ایدئولوژیک وروشنفکران هستند.که یا به صورت جنبش منفی درپی منافع گروهی اند ویا جزیی ازجنبش های سیاسی محسوب می شوند - رهبری،. - 151:1383 جنبش دانشجویی، نقش مؤثری در تاریخ معاصرایران داشته است. دانشجویان به علت جوان بودن و عدم وابستگی به تعلقهای اقتصادی و اجتماعی و نزدیک بودن به طبیعت آزاد انسانی، آرمانگرا هستند و بیش از هر گروه اجتماعی دیگری فعال و تحرکپذیرند.« این ویژگیها موجب شده است که جنبشهای دانشجویی نقش مهمی در عرصههای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی داشته باشند. تاریخنگاری حرکتهای دانشجویی در ایران، قدمت چندانی ندارد - یزدی. - 28: 1383

جنبش دانشجویی،جنبش مستقلی است که از خاستگاه طبقاتی مردم متوسط شهری یعنی از دل همان درست کاری ها و صداقت ها برمی خیزد، جنبشی مدرن که اهداف اصلی اش را مقابله با نهادها، افکار و بنیان های سنتی موجود در جامعه قرار می دهد لذا جنبش دانشجویی را می توان جنبش مقاومت نامید - نراقی ،. - 56 :1356اساسا جنبش دانشجویی، پدیده ای خاص، جدید و جهانی است، از این رو، هانا آرنت در کتاب خشونت خود در ارائه تعریفی از جنبش دانشجویی می نویسد: طغیان دانشجویان اولا: پدیده ای جهانی است و تجلیات آن در کشورهای گوناگون و دانشگاه هایمختلف، صورت متفاوتی داشته است. ثانیا: دو ویژگی اساسی، جنبش دانشجویی را از دیگر جنبش های اجتماعی عمومی و نظیر جنبش کارگری و جنبش های اجتماعی خاص نظیر جنبش ضد برده داری و حمایت از حقوق زنان و... تفکیک می کند.

این دو ویژگی عبارتند از:

الف- ویژگی پرسش گری و روحیه چون و چرا کردن در قبال هر قضیه ای که منافع کوتاه مدت یا بلند مدتی را برای جامعه داشته باشد، یا چنین منافعی را به خطر اندازد.

ب- دارای ویژگی آرمان خواهی، اصول گرایی و کمال پرستی در عین حال، برخوردار از ویژگی نفی مناسبات تبعیض آمیز اجتماعی است. - بشیریه، . - 28: 1381

جنبش های اجتماعی را می توان به دو بخش عمده کلاسیک و جدید می توان تقسیم کرد. می توان تعریفی از جنبش اجتماعی ارائه داد. " جنبش اجتماعی را اقدام دسته جمعی مجموعه ای از افراد جامعه می دانند که برای تبلیغ و ترویج و در نهایت عملی ساختن تغییر یا جلوگیری از تغییر در کل جامعه یا بخشی از آن بسیج شده و به اقدام مبادرت می ورزند. - پیران، - 25 :1384 با توسعه تجدد جنبش های کلاسیک کم رنگ می شدند و شاهد شکل گیری جنبش های جدید هستیم. این جنبش ها اولآ متمرکزبر روی موضوعات و منافع جدید هستند و در واکنش به نفوذ فراگیرتسلط حوزه های سیاست، اقتصاد، تکنولوژی و دیوانسالاری،برقلمروهای حیات انسانی شکل گرفته اندو توجه عمده اشان معطوف به کیفیت زندگی، هویت گروهی، بسط فضای زندگی، دفاع از جامعه مدنی و ارزش های فرامادی و غیراقتصادی است. و بیشتر به موضوعات فرهنگی دارند ثانیآ هواداران جنبش های جدیدتعلق به یک طبقه خاص ندارند ثالثآ جنبش های اجتماعی جدیدمعمولآ غیرمتمرکز گراترند و از شبکه های سازمانی وسلسه مراتب نرم تر و معطوف تر برخوردارند. - غفاری ،. - 158 : 1384

.2 پیشینه جنبش دانشجویی درایران

دانشجویان درتاریخ نهضت ها وحرکت های سیاسی ایران، حضورفعال و دامنه داری داشته اند و پیوسته دربرابرخودکامگی و ستمگری های فاجعه بارزورمندانه به مقابله و اعتراض برخاسته اند. البته سازمان های سیاسی و احزاب دراین بین درتلاش بوده اند که فعالیت های دانشجویی را درکنترل خودداشته باشند. ناآرامی دردانشگاه ها به صورت های گوناگون و به بهانه های مختلف ادامه می یابد وهرروزبیشتراوج می گرفت جنبش دانشجویی به حرکت وکوشش جمعی والبته کمترسازمان یافته دانشجویان درقیاس با احزاب به منظور ایجاد تغییر یا حفظ وضعیتی خاص درجامعه درعرصه های گوناگون گفته می شود - کریمیان،. - 61: 1390

آغاز فعالیت های سیاسی دانشجویان در داخل کشور فعالیت های سیاسی دانشجویان درکشور با تاسیس دانشگاه آغاز شد. حرکتهای سیاسی نخستین دانشجویان با توجه به فضای حاکم برجامعه ایران بیشتر در قالب سه حزب توده، جبهه ی ملی و انجمن اسلامی بود. از جهت تاریخی می توان شروع جدی این جنبش از شانزدهم آذر، یکی از روزهای حساس در تاریخ معاصر به شمار می آید چرا که در آن سال به سبب تغییرات سیاسی در ایران و ورود معاون وقت رئیس جمهور ایالات متحده به تهران و اعتراض دانشجویان، حرکتی دانشجویی شکل گرفت، که از آن پس نام دانشجو به سایر تحولات سیاسی و اجتماعی ایران ضمیمه شد - سفیری، . - 14: 1379

.1 حزب توده: با تاسیس دانشگاه مسئله ای به نام جنبش دانشجویی از سوی عده ای مارکیست مطرح شد. این روند با دستگیری افرادی که بعد ها به گروه 53 نفر موسوم شدند، خاتمه یافت - رهبری، . - 152 : 1383 حزب توده توسط 27 نفر از اعضای گروه معروف 53 نفر در سال 1316 و توسط افرادی چون علوی، بهرامی، انورخامه ای تشکیل شد که هدف آن گسترش مارکسیسم در ایران بود - کاظمیان، . - 117 : 1384 جنبش دانشجویی به مفهوم پیش گفته را می توان در ایران در سه برش و از سه زاویه تاریخی - سیاسی، اجتماعی - طبقاتی و فرهنگی - فکری یا جامعه شناختی زیر مورد بررسی قرار داد:.3 موج اول: چپ گرایی - - 1355-1322

حزب توده و گرایش های چپ مدارانه ناشی از آن، در فضای باز نسبی سیاسی دهه 1320 و با حمایت آشکار و پنهان شوروی به سرعت رشد کرد و علی رغم احیای دوباره فعالیت های سیاسی گروه های اسلامی و ملی که پس از یک وقفه 20 ساله صورت گرفت، به گرایش غالب سیاسی نه فرهنگی در میان جنبش روشن فکری به طور عام و جنبش دانشجویی به طور خاص که به عنوان عناصر اصلی مخالفت های ضد دولتی به شمار می رفتند، درآمد. مستندات فراوانی چنین ادعاهایی را پشتیبانی می کند که اظهارنظر رئیس وقت دانشگاه تهران به سفیر انگلیس و نیز، اعتراف مهندس بازرگان 3به عنوان فعال برجسته سیاسی آن دوره و همچنین،اعلام حزب توده مبنی بر عضویت و گرایش نیمی از دانشجویان به حزب توده، از آن جمله است - کیوان باژن، . - 1391

نتیجه این که جنبش دانشجویی با برتری گرایش های سوسیالیستی و کمونیستی تا سال 1356 به سه شکل ظاهر شد:

الف - اعتراض های صنفی: برخی از اعتراض های صنفی دانشجویان که گاهی نیز به خشونت کشیده شد، عبارت بود از: اعتراض به: تدریس برخی از اساتید، عدم ارائه برخی از دروس، عدم کیفیت غذا، جمع آوری بعضی کتاب های مورد علاقه دانشجویان، دستگیری و اخراج بعضی اساتید و دانشجویان، واگذار نکردن خوابگاه در ترم تابستانی و لغو بعضی شهریه ها... که با اعتصاب و راهپیمایی، شکستن شیشه ها، نوشتن شعارهایی بر روی دیوار دستشویی، تجمع در محوطه دانشگاه، عدم حضور در سر کلاس و خودداری از امتحان و...همراه بود.

ب - تکاپوهای سیاسی: با وجود کنترل حضور پلیس در دانشگاه ها، نیروهای فعال دانشجویی نسبت به نابسامانی های سیاسی - اجتماعی درون دانشگاه و به بیرون از آن، حساسیت نشان می دادند و به مناسبت های مختلف، به آن اعتراض می کردند.

ج - مبارزه مسلحانه و نظامی: از اواخر دهه چهل و اوایل دهه پنجاه، با حرکت نظامی در جنبش دانشجویی با گرایش چپ مواجه ایم که از سال 1350 علنی تر شد و در این راستا، دانشگاه ها محل جذب نیرو برای جنبش های مسلحانه بودند و از این جهت، یک تحول محسوس در جنبش دانشجویی با گرایش چپ روی داد که البته قبل از آن میل به حرکت های مسلحانه در گروه های اسلام چون حزب ملل اسلامی و گروه های ملی چون سازمان مجاهدین خلق ایران دیده شده بود - آبراهامیان،. - 405 :1377

موج دوم: اسلام گرایی - - 1356 -1373

دفتر تحکیم وحدت،علی رغم آن که موسس تفکر اسلام گرایی نبود ولی تا سال ها پس از آن، در رأس این موج قرار گرفت و به هدایت و رهبریت جنبش دانشجویی پرداخت، تسخیر لانه جاسوسی بود و جالب این که: در دهه 1370 یعنی زمانی که بخشی از دفتر تحکیم به انتقاد یا تبری جستن از اشغال لانه جاسوسی دست زدند، هم در درون دفتر تحکیم وحدت انشعاب پدید آمد و هم نقش ممتاز دفتر تحکیم در هدایت و رهبری جنبش دانشجویی از دست رفت اما در سال های اولیه پس از اشغال لانه جاسوسی، دفتر تحکیم با بهره گیری از موقعیت و اعتبار ناشی از اشغال لانه جاسوسی، نفوذ تقریبا بالایی در نهادهای انقلابی چون سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و جهاد سازندگی پیدا کرد و کوشید توان خود را مصروف حفظ انقلاب اسلامی، توسعه ایران اسلامی و رفع عقب ماندگی ایران نماید. خلاصه این که: امواج کوتاه اسلام گرایی جنبش دانشجویی در دوره قبل از انقلاب اسلامی به امواج بلندی تبدیل شد که تا حدود دو دهه پس از انقلاب اسلامی، جنبش دانشجویی ایران را متأثر ساخت و به گرایش غالب در آن بدل گردید - کریمیان،. - 120 : 1390

موج سوم: راست گرایی - 1374 تا کنون -

دردهه 1370 مجموعه ای از شرایط داخلی متأثر از فضای بین المللی، زمینه هایی را برای زایش و تولد یا بازسازی و احیای لیبرالیسم فراموش شده سال های حاکمیت لیبرال ها در سال های نخستین پس از انقلاب، در جنبش دانشجویی فراهم آورد،از جمله:

-1 گرایش های لیبرلیسم در ایران در قالب های نو - نئولیبرالیسم - به تدریج در دامن روشن فکری دینی رشد کرد و سوار بر جنبش دانشجویی، به ویژه با پذیرش نئولیبرالیسم توسط دفتر تحکیم وحدت و از سوی آن، گسترش و گرایش غالب جنبش دانشجویی را با تغییرات سریع از گرایش به کلید واژه های چپ اسلام گرا چون عدالت به کلید واژه های راست لیبرال چون آزادی، متحول نمود.

-2 شرایط داخلی دیگری هم زمینه تولد و رشد گرایش نئولیبرالیستی را در جنبش دانشجویی تشدید کرد، مانند: توسعه طبقه متوسط و شهرنشین در ایران و شکل گیری طبقه متوسط جدید.این طبقه با میانگین سواد و تحصیلات عالی، مطالبات جدیدی را