مقاله جنگل زارعی ( Agroforestry ) ؛ مفهوم ، روش ها و مزایای آن

بخشی از مقاله

چکیده

جنگل زراعی یا اگروفارستری عبارت از پرورش توام درختان، گیاهان زراعی و دامهای اهلی است که در بسیاری از نقاط دنیا متداول است. هدف این مطالعه آشنایی با جنگل زراعی که علم دیرینه ولی نوپایی در ایران محسوب می شود، می باشد و روش های مختلف جنگل زراعی و گونه های مناسب برای این انجام این کار تلفیقی تشریح می شود. تحقیقات نشان می دهد که اگروفارستری نه تنها به حل بعضی از مسائل اجتماعی و اقتصادی کمک می کند، حتی در بعضی موارد باعث افزایش حاصلخیزی خاک می شود و فواید بسیار دیگری نیز به دنبال دارد. جنگل زراعی از سه جنبه اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی مزایای عمده ای در پی خواهد داشت. بعد از تشریح مزایا و فواید جنگل زراعی، سیستم ها و روش های مختلف اگروفارستری نام برده خواهد شد و هرکدام به اختصار توضیح داده می شود؛ بادشکن ها و کمربندهای سبز و خصوصیات و ویژگی های آنها و محاسن و مزایای این عناصر درختی تشریح می شود و در پایان گونه های مناسب برای انجام انواع روش های جنگل زراعی معرفی و اصول کلی برای مدیریت این گونه درختان برشمرده خواهد شد.

کلمات کلیدی: Agroforestry، درخت چند منظوره، جنگل زراعی، سیستم سایه، بادشکن

.1 مقدمه

در اکثر روستاها، اراضی جنگلی و مرتعی شیب دار به زراعت های دیم بی حاصل تبدیل شده اند . جنگل ها بر اثر قطع مداوم آسیب زیادی دیده اند؛ مراتع بیشتر از حد توان، رستنی های خود را در اختیار دام ها قرار داده اند، و همه و همه حلقه محاصره بر انسان را لحظه به لحظه تنگ تر کرده و نهاتاًی موجب افزایش بهره برداری انسان از سایر مناطق گردیده شده است و این مسأله پیامدی جز کاهش ذخایر منابع طبیعی را به دنبال نداشته است . به این صورت همواره سطح آب های زیر زمینی پایین تر رفته، محیط زیست اعم از زمین، هوا و آب آلوده تر شده و بروز وقایع ناهنجاری از قبیل بروز سیلاب ها و شستشوی حجم عظیمی از خاکها حاصلخیز کشاورزی فزونی یافته است . لذا یکی از کارهای مهمی که رابطه با اصلاح این وضعیت صورت گرفته اگروفارستری یا به اصطلاح فارسی جنگل زراعی - بیشه زراعی - یا تلفیق کشاورزی و جنگلداری است که یکی از سیستم های موفق در طول سالهای اخیر بوده و در بیشتر موارد جوابگوی بسیاری از نیازهای بشری بوده است.

▪ جنگل زراعی چیست ؟

یک سیستم پایدار بهره برداری از زمین است که عملکرد کل را با توجه به ترکیب محصولات غذایی - یکساله - ، درختان - چندساله - و دامهای اهلی در همان واحد زمین، بطور متناوب و یا در یک زمان با استفاده از عملیات مدیریتی افزایش می دهد که از نظر ویژگیهای فرهنگ و اجتماع محلی، شرایط اقتصادی و اکولوژیک منطقه متناسب می باشد . کلید موفقیت در امر اگروفارستری عبارت است از مدیریت جامع درختان، محصولات جنگلی علفی، محصولات کشاورزی و حیوانی بر روی زمین های کشاورزی و جنگل های سنتی.

جنگل زراعی موضوع جدیدی نبوده و در حقیقت یک هنر بسیار قدیمی میباشد، ولی علم مربوط به آن جدید است؛ کشاورزان بویژه درمناطق گرمسیری، تجربه ی زیادی را در مورد پرورش گیاهان مولد غذا، درختان و حیوانات با یکدیگر و استفاده ی چند جانبه از جنگلهای طبیعی دارند ولی کشاورزان و جنگلنشینان از زمانهای قبل در رابطه با تولید محصولات زراعی، دامی و درختی مورد نظر خود گرایش به تک کشتی داشته اند، همین عاملی شده که به تدریج سیستمهای تلفیقی به فراموشی سپرده شود.

.2 مفاهیم و روش ها

.1-2 ویژگی های اگروفارستری

جنگل زراعی از ویژگی های منحصر به فردی برخوردار است که مهمترین آنها عبارت اند از:

·تولید چند محصول را با حفظ منابع طبیعی در بر دارد .

·بر استفاده از درختان و بوته های بومی تأکید دارد .

·برای محیطهای حساس و برخوردار از نهاده های کم مناسب است .

·از نظر فرهنگی و اجتماعی، نسبت به سایر سیستم های بهره برداری از زمین از ارزش بیشتری برخوردار است .

·از نظر ساختاری و کاربردی پیچیده تر از تک کشتی است .

.2-2 مزایا و فواید جنگل زراعی

.1-2-2 مزایای محیطی - اکولوژیک - مهمترین فواید اکولوژیک جنگل زراعی به عبارت زیر است:

·کاهش فشار اکولوژیک بر روی جنگلها

·بازیابی بهینه تر مواد غذایی، از طریق درختان برخوردار از ریشه های عمیق

·تولید بهتر در سیستمها و چرخه های اکولوژیک

·کاهش جریان سطحی، آبشویی مواد غذایی و فرسایش خاک از طریق اثرات محافظتی ریشه های درختان و ساقه ها

·بهبود شرایط میکروکلیما؛ نظیر کاهش دمای سطح خاک و کاهش تبخیر رطوبت خاک از طریق سایه اندازی

·افزایش مواد غذایی خاک از طریق ریزش شاخ و برگ ها و تجزیه آنها

·بهبود ساختار خاک از طریق افزایش مواد آلی ناشی از تجزیه ی شاخه و برگها

.2-2-2 مزایای اقتصادی جنگل زراعی یک روش اقتصادی به شمار می رود و مزایای زیر را به دنبال دارد:

·افزایش و حفظ بازده غذایی، سوختی، علوفه ای و کودی

·کاهش خطر از بین رفتن کل محصول - برعکس سیستم های تک کشتی -

·افزایش سطوح درآمد مزرعه بخاطر باروری بالا و پایدار

.3-2-2 مزایای اجتماعی اهم فواید جنگل زراعی از منظر اجتماعی به شرح زیر است:

·بهبود استاندارد ها در زندگی روستایی بخاطر درآمد بالاتر و شغل مشخص

·افزایش بهداشت و مواد غذایی بخاطر افزایش کیفیت و تنوع تولیدات غذایی

·بهبود و پایداری جوامع ارتفاعات از طریق عدم نیاز به تغییر مکان فعالیتهای کشاورزی

.3-2 معایب جنگل زراعی

در عین حال که جنگل زراعی فواید و سودمندی های فراوانی به دنبال دارد، معایبی نیز وجود دارد از جمله:

·تمایل کمتر کشاورزان نسبت به استقبال از گونه های جنگلی و جابجایی آنها با گیاهان زراعی

·مشکلات کاری در مقایسه با زراعت تک محصولی - - Monoculture cultivation

·امکان شکست در دستیابی به نتایج مورد انتظار در اثر اجرای غلط اگروفارستری

.4-2 طبقه بندی سیستم های جنگل زراعی

سیستم های مختلف اگروفارستری بر حسب دو عامل ساختار و عملکرد تقسیم بندی می شوند؛ .1-4-2 سیستم های ساختار محورسیستم های اگروفارستری که مبنای ساختاری دارند خود بر طبق طبیعت مولفه ها و اجزای سیستم تقسیم می شوند؛ یکی از مثال های قابل لمس و کاربردی برای طبقه بندی برحسب طبیعت مولفه ها، سیستم های مبتنی بر درختان چند منظوره می باشد.اصطلاح درخت چند منظوره به کلیه گیاهان دائمی چوبی اطلاق می شود، که با اهداف معلوم پرورش یافته و در موارد تولیدی و یا خدماتی - به عنوان مثال : کمربند ، سایه اندازی و پایداری زمین - بیشتر از یک نقش را در سیستم های استفاده از زمین ایفا می نماید. سودمندی های درختان چند منظوره در شکل زیر دیده می شوند.