بخشی از مقاله
ارزیابی توان اکولوژیکی جنگل برای کاربری تولید چوب به کمک نرم افزار
GIS
(مطالعه موردی بخش پاتم جنگل خیرود)
چکیده:
امروزه برنامهریزی صحیح و همه جانبه محیطزیست بر پایه شناخت استعدادها و ارزیابی توان تولیدی سرزمین استوار است. منطقه مورد مطالعه بخش پاتم جنگل آموزشی و پژوهشی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران میباشد. به طور کلی در این تحقیق ابتدا به شناسایی منابع اکولوژیکی و منابع اجتماعی- اقتصادی و سپس به تفسیر و جمع بندی دادهها و ایجاد یگان نقشهسازی در محیط نرم افزار ARC GIS پرداخته شد. در این واحدهای همگن با بررسی منابع اکولوژیک و به کمک مدل ویژه، توان منطقه برای کاربری تولید چوب ارزیابی میشود. نتایج حاصل از این تحقیق مشخص نمود که تنها قسمتی از این جنگل(27 درصد) با توجه به مقیاس کار (1:10000) قابلیت مدیریت جهت تولید چوب را دارا میباشد. مدیریت جنگل بر اساس توان اکولوژیکی و استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی((GIS امری ضروری جهت بهرهوری پایدار از اکوسیستمهای جنگلی است چرا که در این تحقیق شاهد هستیم که تمام سطح یک بخش از جنگل توان لازم جهت یک کاربری(تولید چوب) را ندارد.
کلمات کلیدی: توان اکولوژیکی، آمایش سرزمین، بخش پاتم، سیستم اطلاعات جغرافیایی((GIS ، مدل ویژه
.1 مقدمه
اکوسیستمهای جنگلی که در طی زمانهای متمادی بصورت فعلی درآمدهاند نقش موثری در حفظ تعادل و برقراری موازنه سرزمین داشتهاند (مخدوم، .(1386 امروزه برنامهریزی صحیح و همه جانبه محیطزیست بر پایه شناخت استعدادها و ارزیابی توان تولیدی سرزمین استوار است. دستیابی به این دادهها، راه گشای تهیه و اجرای طرحهای کاربردی و منطبق بر اصول توسعه پایدار و درخور در کشور است (عدل و همکاران، .(1386 در این شرایط برنامهریزی اصولی و همه جانبه کاربردی سرزمین ابزاری پایهای و اصولی برای حفاظت از جنگلها است. در جهت نیل به این اهداف هر گونه برآورد معقول از سرزمین تنها پس از ارزیابی و مطالعه دقیق اجزای تشکیل دهنده آن
1
بخصوص ویژگیهای اکولوژیکی میسر خواهد بود (عدل وهمکاران، .(1386 طبقهبندی توان رویشگاه بر اساس شناخت ویژگیهای محیطی و اکولوژیک آن صورت میپذیرد در واقع طبقهبندی اکولوژیک سرزمین سیستمی است که مناطق یا رویشگاه را که از همگنی نسبی در متغییرها یا منابع اکولوژیک برخوردارند، تفکیک و مجزا مینماید. بنابراین برنامهریزی مکانی الگوی مناسبی را برای توسعه پایدار و درخور در جنگل فراهم میکند (باسکیت و کلیس 1، (2005 که انجام این مهم جز به کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی((GIS ممکن نخواهد بود. در این راستا شریفی-پور و مخدوم (1382) با هدف تعیین کاربری منطبق بر توان سرزمین در حوزه آبخیز کبار-کهک قم در قالب رهیافت تجزیه وتحلیل سیستمی و با استفاده از ابزار سامانه اطلاعات جغرافیایی((GIS آمایش سرزمین را انجام دادند. همچنین بابایی (1385) در تحقیق خود پس از مطالعه و شناسایی عوامل محیطزیستی (اکولوژیکی و اجتماعی - اقتصادی) در حوزه آبخیز کاظمرود، اطلاعات تولید شده را به کمک سامانه اطلاعات جغرافیایی( (GIS تلفیق کرده و پس از تلفیق و تجزیه تحلیل اطلاعات یک لایه اطلاعاتی نهایی متشکل از واحدهای همگن محیطزیستی بدست آورد. در مدیریت و بهرهبرداری از منابع رویشگاه جنگلی، توجه به توان اکولوژیکی و وضعیت اجتماعی- اقتصادی الزامی است که در کشور ما با وجود سابقه نسبتا" طولانی در اجرای طرحهای جنگلداری وضعیت اقتصادی- اجتماعی جنگلنشینان کمتر مورد توجه قرار گرفته است (شادیطلب، .(1381 انتظارات جنگلداری امروزی از منابع طبیعی باعث شده است که ارزیابی اثرات ناشی از تصمیمات گرفته شده بر روی ویژگیهای جنگل از نظر تولید چوب، تنوع زیستی و تفرج صورت گیرد(.(Seely, 2004 مدیریت پایدار جنگل در جهت تامین نیازهای نسل حاضر و آینده گسترش یافته است تا منافع مختلف و ذینفعان مختلف و همچنین تولیدات مختلفی را به دست آورد بنابراین جنگلها یکی از زمینههای مدیریت چند منظوره میباشند(.(Kant, 2004 لذا باید با جامعنگری و مدیریت جامع جنگلها در قالب حوزه آبخیز کشور بر پایه اصول آمایش سرزمین و اعمال ملاحظات محیطزیستی به بهرهبرداری از این منبع خدادادی پرداخته شود. جنگلهای شمال دارای کارکردهای مختلفی است که در بین این کارکردها و فعالیتها همیشه اثر متقابلی وجود دارد که باید در برنامهریزی مورد توجه قرار گیرد( فقهی، .(1387 با ارزیابی و طبقه-بندی توان رویشگاه، دیدگاههای موجود در مورد تنوع و میزان استفاده از اراضی تغییر یافته و با اعمال روشهای مناسب میتوان مدیریت متمرکز را برای رویشگاههای با توان تولیدی مناسب و مدیریت غیرمتمرکز و گسترده برای رویشگاههای ضعیف پیشنهاد نمود (کارمن2، .(1991 در این راستا ملک قاسمی و همکاران (1384) در بررسی توسعه جنگل و فضای سبز در سرخه حصار تهران جهت مکانیابی عرصه مناسب برای توسعه جنگل و فضای سبز از اصول امایش سرزمین استفاده کردهاند. در این کار بعد از انجام مطالعات پایه و تهیه نقشههای منطقه، رقومی سازی، تجزیه و تحلیل و جمعبندی و روی همگذاری لایهها را در نرم افزار GIS انجام داده است. در نهایت نقشه یگانهای محیط-زیستی منطقه تهیه و سپس مدل اکولوژیکی توان توسعه جنگل و فضای سبز بعد از آزمایش و بررسی مدل اکولوژیک دکتر مخدوم، در پنج طبقه توان تهیه کردند. در بین سایر تحقیقاتی که در این ارتباط انجام شده است میتوان به ارزیابی زیست محیطی و طراحی مهندسی جنگل خیرود برای استفاده (دو جانبه) توریسم و جنگلداری(سفیانیان، (1369 اشاره کرد. در خلال دهه اخیر استفاده چند منظوره از اراضی جنگلی بیشتر و بیشتر از گذشته نمایان شده است. امروزه وظیفه جنگل تنها تولید چوب نیست بلکه حفاظت از تنوع زیستی، اهداف تفرجی و غیره نیز در نظر
2
گرفته میشود بنابراین بایستی اقدامی جدی جهت شناسایی و تفکیک مناطقی که برای کاربری تولید چوب توان دارند صورت پذیرد. هدف از این طرح ارزیابی توان منطقه جنگلی برای تولید چوب در بخش پاتم جنگل خیرود است.
.2 مواد و روشها
1-2 منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه بخش پاتم جنگل آموزشی و پژوهشی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران میباشد که به جنگل خیرود موسوم است. جنگل آموزشی و پژوهشی خیرود در 7 کیلومتری شرق نوشهر بین36° 27´ تا 40´ 36° عرض شمالی و 51° 32´ طول شرقی واقع شده است(شکل.( 1 حداقل ارتفاع بخش پاتم 10 متر بالاتر از سطح دریا و حداکثر ارتفاع آن 930 متر بالاتر از سطح دریا بوده و مساحت آن برابر با 900 هکتار میباشد(گروه جنگلداری دانشگاه تهران، .(1374
شکل:1 بخش پاتم جنگل خیرود
3
2-2 روش کار
جهت تشکیل واحدهای همگن محیط زیستی از روش مخدوم استفاده شد(مخدوم، .(1385 برای این منظور، نقشه طبقات شیب برای کل حوزه با استفاده از نقشه توپوگرافی با مقیاس 1:25000 و فاصله خطوط به میزان ده متر تهیه گردید. نقشه طبقات ارتفاع نیز با استفاده از نقشه توپوگرافی تهیه گردید و سپس دو نقشه فوق در محیط نرم افزار ARC MAP تلفیق گردیدند. در ادامه، با استفاده از نقشه توپوگرافی، نقشه جهتهای جغرافیایی تهیه شد و از ترکیب نقشه واحدهای مقدماتی شکل زمین با آن، نقشه جدیدی به نام نقشه واحدهای شکل زمین (اکوسیستم کلان) به دست آمد که هر واحد آن با واحد مجاور از نظر ویژگیهای ارتفاع، درصد شیب و جهت دامنه متفاوت است. با ترکیب نقشه واحدهای کلان شکل زمین با نقشه خاک، نقشه واحدهای محیط زیستی پایه یک پدید آمد. در مرحله بعد با ترکیب نقشه جوامع پوشش گیاهی با نقشه واحدهای محیط زیستی پایه یک، نقشه واحدهای محیط زیستی پایه دو به دست آمد. نقشه انبوهی جنگل با نقشه محیط زیستی پایه دو ترکیب گردید و نقشه نهایی واحدهای محیط زیستی بدست آمد که در این نقشه کلیه ویژگیهای پایدار اکوسیستم شامل: درصد شیب، ارتفاع از سطح دریا، جهت جغرافیایی، نوع خاک، تیپ پوشش گیاهی و انبوهی آن از هر واحد مجاور خود متفاوت است. با توجه به مقیاس کار در اراضی با شیب کمتر از 12 درصد واحدهای کوچکتر از 5 هکتار در واحدهای مجاور ادغام گردید. همچنین در اراضی با شیب بیشتر از 12 درصد واحدهای کوچکتر از 25 هکتار در واحدهای مجاور ادغام شدند. در نهایت نقشه واحدهای همگن محیط زیستی به دست آمد. به کمک مدلهای مخدوم (مخدوم و همکاران، (1386 و با توجه به شرایط و مشخصات عرصه، مدل ویژه برای کاربری تولید چوب تهیه گردید. مشخصات تک تک واحدها با مدل ویژه مقایسه شده و واحدهای دارای توان اکولوژیکی جهت تولید چوب انتخاب گردید.
.3 نتایج و پیشنهادات
در این بررسی پس از تهیه نقشه مدل رقمی ارتفاع منطقه مورد مطالعه با استفاده از نقشه توپوگرافی 1:10000، نقشه طبقات شیب و جهت و ارتفاع تهیه گردید. با انجام چندین مرحله عمل رویهم گذاری نقشهها (شیب، ارتفاع از سطح دریا، جهت جغرافیایی، نوع خاک، تیپ پوشش گیاهی و انبوهی) و عملیات ادغام واحدهای همگن، در نهایت نقشه نهایی یگانهای محیط زیستی بخش پاتم با 10 یگان بدون تکرار حاصل گردید(شکل.(2
٤
