بخشی از مقاله
چکیده:
بیوتکنولوژی کشاورزی فناوری مدرنی است که از مرحله علوم محض گذشته و به عنوان یک صنعت تثبیت شده خود را به جهان امروزی معرفی کرده است که میتواند باعث بهبود کیفیت زندگی به ویژه در کشورهای در حال توسعه گردد. براساس گزارش سازمان خوار و بار جهانی2 که در سال 2011 میلادی منتشر شد، حدود یک هفتم از جمعیت جهانی، دچار کمبود انرژی و پروتئین در سبد غذایی بوده و به میزان بیشتری متحمل کمبود مواد ریز مغذی هستند و عدم امنیت غذایی چالش جدی آیندهی بشر است. لذا توسعه و بهرهبرداری هدفمند از مهندسی ژنتیک و زیست فناوری با رعایت تمامی جنبههای ایمنی، اخلاقی و بهداشتی در جهت حل چالش کمبود غذای آینده، رویکردی است که بسیاری از کشورهای مختلف جهان آن را دنبال میکنند. البته این خود مرهون فرهنگسازی، تدوین قوانین و مقررات، فراهم شدن بسترهای لازم برای تولید و تجاریسازی محصولات تراریخته و نیز اصلاح الگوی مصرف جامعه است.
با توجه به نفوذ زیاد مبانی دینی در معاهدات فرهنگی و اخلاقی بویژه در کشورهای در حال توسعه، اعتقادات و احکام مذهبی هم نقش مهمی در پذیرش فناوریها دارند. با مروری کوتاه بر دیدگاه دین مبین اسلام و نظرات مراجع معظم تقلید در زمینه غذاهای تراریخته، میتوان گفت علیرغم نگرانیهای مربوطه، در اسلام، قانون منع کنندهای برای تغییرات ژنتیکی در گیاهان و جانوران وجود ندارد و از نظر مراجع معزز شیعه استفاده از محصولات تراریخته و بالتبع پژوهش و توسعه فناوریهای مربوط به آن، بلامانع است. همچنین تولید و توزیع آنها نیز مجاز شمرده شده و منوط به رعایت جنبههای مختلف ایمنی، اخلاقی و نیز آگاهی مصرف کنندگان از نوع محصول میباشد که لازم است تأمین شود.
واژه های کلیدی:زیست فناوری، حلّیت، مواد غذایی تراریخته، دیدگاه اسلامی
مقدمه:
غذا همواره یکی از ضروریات اساسی برای بقا و ادامه حیات بشر بوده و بر اساس نظریه مازلو اولین نیازمندی از نیازهای پنج گانه انسان محسوب میشود. در چارچوب حقوق بین الملل، "حق بر غذا"، حق بنیادین هر شخص، بر رهایی از گرسنگی و دسترسی پایدار به غذا با کیفیت و کمیتی است که پاسخگوی نیازهای غذایی و فرهنگی وی باشد - ابراهیم گل، . - 1387 امروزه، در گزارشهای مختلف رسمی سازمانهای بین المللی مکرراً هشدار کمبود غذا برای نسلهای آینده مطرح میشود - . - James, 2011 چنانچه روند فعلی رشد جمعیت ادامه یابد، یقیناً نسلهای آینده با کمبود غذا روبه رو خواهند شد - Dagg,et al. 2006; Zhang, Guo, 2011 - .
براساس پیشبینی سازمان خوار و بار جهانی، تأمین امنیت غذای 1/9میلیارد نفری جمعیت جهان در سال 2050مستلزم افزایش 70درصدی تولید غذا در جهان و افزایش 100درصدی تولید غذا در کشورهای در حال توسعه است . - James, 2011 - لذا به منظور جلوگیری از مواجهه با چالش کمبود غذا و تأمین امنیت غذایی، استفاده از روشهای مهندسی ژنتیک، ایجاد موجودات تراریخته و گیاهان تراریخته افزایش و سطح کاشت آنها در کشورهای مختلف جهان رشد و توسعه یافته است . - Zhang, Guo, 2011 - مهندسی ژنتیک با رفع موانع موجود در روشهای سنتی اصلاح نباتات امکان استفاده از منابع عظیم ژنتیکی موجود در دنیا را برای اصلاح گیاهان فراهم ساخته است.
این فناوری منجر به تولید محصولات تراریخته شده که در آن DNA خارجی میتواند از هر منبعی به گیاهان منتقل شود. بنابراین، در این فناوری امکان اصلاح گیاهان با انتقال ژن-های مقاومت به آفات و بیماریها، علفکشها، تنشهای غیرزیستی - خشکی، شوری و سرما - و همچنین بهبود کیفیت غذایی، انبارداری، محتوی غذایی و ... فراهم شده است. محصولات تراریخته همچنین میتوانند در تولید ترکیبات صنعتی و دارویی - تولید پروتئینهای درمانی، واکسنها و آنتی بادیها - ، افزایش تولید متابولیتهای دارویی، پاکسازی محیط زیست از انواع آلایندهها و ... مورد استفاده قرار گیرند. کاربردهای فراوان دیگری برای این فناوری پیش بینی شده که در سالهای آینده شاهد ورود آن در عرصه تجارت خواهیم بود . - Falk, et al; 2002 -
در سالهای اخیر، واژه بیوتکنولوژی و بویژه مهندسی ژنتیک با مباحث و مجادلاتی همراه بوده است. بیشتر بحثهایی که توسط مخالفان این فناوری صورت میگیرد این است که این فناوری غیرطبیعی میباشد. نگرانیهایی هم در زمینه آثار اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی، زیست محیطی و ... این محصولات مطرح است. آنچه مسلم است، تمامی ابداعات، اختراعات و فناوریها در کنار مزایای فراوان خود، مواردی از خطر یا ریسک را نیز به همراه دارند. این موضوع ذات هر فناوری بوده و در واقع هیچ یک از فناوریها 100درصد ایمن نیستند. بدیهی است هر چه میزان فواید و سودمندی یک فناوری بر مخاطرات آن چیرگی داشته باشد، با آسودگی بیشتری میتوان از آن استفاده نمود.
این امر در مورد گیاهان زراعی تراریخته که با استفاده از روشهای جدید مهندسی ژنتیک، حاوی صفات جدیدی شدهاند و حتی گیاهانی که با روشهای سنتی اصلاح شدهاند نیز مطرح میباشد . - Brookes, Barfoot, 2007 - لذا توسعه و بهره برداری هدفمند از مهندسی ژنتیک و زیست فناوری با رعایت تمامی جنبههای ایمنی، اخلاقی و بهداشتی در جهت حل چالش کمبود غذای آینده رویکردی است که کشورهای مختلف جهان آن را دنبال میکنند. البته این خود مرهون فرهنگ سازی، تدوین قوانین و مقررات، فراهم شدن بسترهای لازم برای تولید و تجاری سازی محصولات تراریخته و نیز اصلاح الگوی مصرف جامعه است .در این میان نگرش مذهبی افراد نیز دارای اهمیت است و بر استفاده از محصولات غذایی تراریخته تأثیرگذاراست.
چالش کمبود غذا و تولید جهانی محصولات تراریخته:
با وجودی که در حال حاضر غذای کافی برای جمعیت جهان وجود دارد، ولی باز هم بیش از 800 میلیون نفر در جهان دچار سوء تغذیه و فقر غذایی هستند. پیش بینی میشود که جمعیت جهان - با نرخ رشد 1/7درصد - در سال 2050 به 9/3 میلیارد نفر برسد . - Flowers, 2004 - یک پنجم مردم دنیا 4/1 - میلیارد نفر - در فقر مطلق و با درآمدی کمتر از یک دلار در روز زندگی میکنند - World Bank, 2008 - از طرف دیگر کشورهای در حال توسعه که در برخی موارد 50 تا 80 درصد جمعیت آن به امور کشاورزی مشغولند، کمترین درآمد کشاورزی و بالاترین نرخ رشد جمعیتی 2/6 - درصد - را دارند. لذا حدود 70 درصد مردم فقیر دنیا برای معیشت خود مستقیم یا غیر مستقیم به کشاورزی وابستهاند . - McCalla, Ayres; 1997 -
لذا امنیت غذایی مهمترین چالش کشورها بویژه کشورهای در حال توسعه است. بنابراین هر چند تراریختهها تنها راه حل برای رفع گرسنگی و کمبود غذا محسوب نمیشوند، ولی یکی از راهکارها برای دستیابی به این هدف بوده و اخلاق ایجاب میکند هر نوع فناوری که کمک به رفع گرسنگی نماید باید مورد توجه قرار گیرد . - Pretty, 1999 - و در صورتیکه آثار سوء زیست محیطی روشهای مرسوم کشاورزی را نداشته باشند، در اولویت خواهند بود.بر اساس گزارش مؤسسه ارزیابی بهرهگیری از بیوتکنولوژی کشاورزی - ISAAA - زیست فناوری میتواند راه حلی کلیدی برای رشد روزافزون تقاضا برای غذا در جهان باشد. گزارش مؤسسه ارزیابی بهرهگیری از بیوتکنولوژی کشاورزی - ISAAA - بیانگر آن است که تولید گیاهان تراریخته از سال 1996تاکنون با روندی افزایشی توسعه یافته است.
این گزارش در برگیرنده آمارهای سال گذشته است و سطح زیر کشت محصولات تراریختهی ژنتیکی را نشان میدهد - شکل . - 1 در حال حاضر، 16/7 میلیون کشاورز در مساحتی بالغ بر 160میلیون هکتار در بیش از 30کشور جهان گیاهان تراریخته را تولید میکنند. همچنین، سطح زیر کشت محصولات مذکور طی سالهای 1996تا 2011 - چهارده سال - در کشورهای توسعه یافته یا درحال توسعه رشدی صعودی بدون وقفه داشته است.در حال حاضر، 10درصد مساحت زیر کشت گیاهی مربوط به گیاهان تراریخته است. گیاهان ذرت، سویا، کلزا و پنبه بیش از سایر گیاهان تراریخته در کشورهای جهان توسعه یافتهاند .کشورهای آمریکا، کانادا، برزیل و آرژانتین بیشترین تولیدکنندگان گیاهان تراریختهاند . - James, 2011 - سرعت رشد کشورهای درحال توسعه از سال 2003 نسبت به کشورهای توسعه یافته بیشتر شده است و اینحتمالاً مربوط به سیاستها و برنامههای این قبیل دولتها برای توجه بیشتر به رفع نیازهای غذایی آنان و استفاده از فناوریها و ابزارهای نوین از جمله محصولات و گیاهان تراریخته است.
