بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مسائل بزرگ معماری امروز، به کارگیری مصالح ناسازگار با محیط زیست و ایجاد مناظر ناهمگن بصری ست که حاصل تنوع بیش از حد و جنون آمیز آن در سیمای شهری می باشد. همچنین مفهوم بوم آورد بودن در معماری به دست فراموشی سپرده شده و معمار مدرن ارضای سلیقه ی خود را در یافتن متریال های جدید و ناشناخته جست و جو می کند. عدم توجه به پیشینه ی تاریخی و فرهنگی در مورد این مصنوعات، موجب عدم پایداری و بی هویتی در معماری ست. یافتن راهی برای رسیدن به اهداف توسعه ی پایدار در تمامی جنبه های ساخت از طراحی تا اجرا، رسالت معمار معاصر است. این امر محقق نمی شود مگر با واکاوی الگوهای موفق کهن و تلفیق آن با امکانات و تکنیک های روز و با توجه به مفهوم قناعت در معماری در زمینه ی ساخت و تولید مصالح. در این مسیر با بررسی تکنیک های استفاده از خاک کوبیده و پتانسیل های آن به دنبال رسیدن به یک محصول کارآمد، بوم آورد، پایدار، متکی به دانش و توان بومی و متناسب با اقلیم و فرهنگ هر موقعیت جغرافیایی هستیم.
واژگان کلیدی: خاک کوبیده ، توسعه ی پایدار ، بوم آورد ، اقلیم ، قناعت در معماری
مقدمه
الگوی ساخت ابنیه در فلات مرکزی ایران و بخشی از خاورمیانه با تاریخچه ی چند هزار ساله، تمامی اهداف و شعار های پایداری که امروز دغدغه ی بشر قرن بیست و یکم است را در خود داشته است. بنا های خشتی و گلین با مصالح و توان ساخت بومی و صرف کمترین انرژی با فرم ها و عملکرد های مختلف از دل خاک بر می آمدند و پس از دوره های طولانی حیات خود، بی هیچ آسیبی، به پیرامون خود، یعنی خاک باز می گشتند. مردمان این بخش از جغرافیا به سادگی روش های مرمت ساختمان های خود را سینه به سینه می آموختند و با هر بضاعتی در مواقع لزوم و در زمانی کوتاه به تیمار و حراست از آن می پرداختند.
شهر یزد الگویی بی مانند از این نوع معماری ست که قناعت و هنر را در هم آمیخته است. بنای عظیم خشت و گل ارگ بم با بیش از 2500 سال ایستادگی، نشان از تکنیک و قابلیت های بالای این نوع معماری دارد. حال آنکه بزرگ ترین تمدن های هم عصر این آثار معماری، با صرف انرژی و نیروی انسانی بسیار بالا برای جابجایی مصالح از نقاط دور و در اکثر مواقع به کاری گیری تخصص های غیر بومی به تولید آثار معماری و ساخت و ساز می پرداخته اند.بدیهی ست زمین، منبع تمام مصالحی ست که تا به امروز برای ساخت محصولات مختلف در زمینه های متنوع به کار رفته است. امروزه معماری، به خاطر داشتن سهم بزرگی از جرم این مصنوعات در مقایسه با صنایع دیگر، نیاز خود را از زمین استخراج نموده است.
در این میان همواره صدمات جبران ناپذیری هم به این بستر تحمیل کرده است. اکنون در قرن بیست و یکم که اصل پایداری، مهمترین دغدغه ی بشر حال حاضر است، رسیدن به پاسخ این مسئله که چگونه می توان بدون آسیب رساندن به حیات زمینی و محیط زیست به یک الگوی مناسب برای تولید مصالح کارآمد مناسب برای ساخت و ساز رسید.بی شک نیاکان ما اساتید و دانشمندان بزرگی بوده اند که این راه را برای نسل امروز هموار ساخته اند؛ چرا که آنان هزاران سال بر روی این سیاره زیسته اند و دوره های درخشان تمدن های مختلف را به وجود آورده اند بی آنکه به بستر زمین، اقلیم ها و سکونتگاه های خود آسیبی وارد نمایند و هر بار که به دلایل مختلف تمدنی از میان رفته است، تمدنی دیگر بر روی آن شکل گرفته است بی آنکه مشکل زیست محیطی ای را تجربه نماید.
در مقابل بشر در قرون اخیر و علی الخصوص پس از انقلاب صنعتی این چرخه ی هزاران ساله را به نفع اهداف توسعه طلبانه ی خود مصادره می نماید. مصالح گوناگون و با کیفیات متنوع در رنگ ها و بافت های مختلف نه تنها عطش انسان مدرن را بر نمی چیند بلکه او را زیاده خواه و طماع می نماید و بدون توجه به حیات زمینی به دنبال ارضای تنوع طلبی خویش است.به دور از هرگونه تعصب می توان دریافت با نگاه به این الگو به کار بستن تکنولوژی روز ساختمان، رسیدن به یک مدل کارآمد برای ساخت و تولید مصالحی که با اهداف توسعه ی پایدار همراستا باشد، دور از دسترس نیست. کافیست دانش و فنِ اصیلشناخت رفتارِ این کیمیای پنهان یعنی خاک را با فن و هنر امروز در هم بیامیزیم.
اقلیم گرم و خشک بیشترین درصد سطح اشغال را در کشور ما، ایران به خود اختصاص داده است. از طرفی منابع گسترده ای از انواع خاک در مناطق مختلف در دسترس می باشد. محصولات مختلفی از قبیل کاشی و سرامیک تا انواع آجر ها از این منبع تولید می گردد. خاک با داشتن ضرفیت گرمایی بالا توان بالایی در زمینه ی ذخیره ی انرژی دارد. از این رو محصولات تولیدی بر پایه ی خاک نیز همین خصلت را به همراه دارند. در وصف خاک سخن بسیار است و ما با تکیه بر این ویژگی ها بر آن شدیم تا با بهره از این کیمیای زمین و به پشتوانه ی دانش پیشینیان و علم و امکانات حاضر پژوهشی در حیطه ی مصالح و خاک کوبیده انجام دهیم.
خاک کوبیده؛ کاربرد ها و کیفیت های آزمایشگاهی
انتخاب خاک به عنوان ساختمایه ی اصلی ایجاد یک ساختمان در جهان امروز شاید کمی ساده انگارانه و اندکی جسورانه برداشت شود اما با نگاهی عمیق تر به خاک و تشریح ویژگی های نهفته در این ماده، این انتخاب را برای ما موجه تر و حکیمانه تر جلوه می دهد. در تکنیک خاک کوبیده، خاک بازیگر نقش اصلی ساخت است. نما یا پوسته، سازه و دیواره ها هر کدام به تفکیک و به عنوان یک المان وجود نخواهند داشت و همه باهم پدید خواهند آمد. مثلا نما یا پوسته ی یک ساختمان به عنوان لایه ی بیرونی یک ساختمان نیازمند ویژگی هایی همچون مقاومت، زیبایی، تنوع و صلابت است؛ خاک کوبیده بسته به ترکیب مصالح و میزان کوبش و نوع قالب گیری می تواند پاسخ گوی این نیاز ها در سطح بالا باشد.
یا همان خاک کوبیده مجددا بسته به ترکیب مصالح، سطح مقطع و زیرسازی مناسب می تواند به عنوان سازه ی ساختمان یا یک دیواره ی باربر یا جدا کننده به کار بسته شود و البته همه با یک تکنیک و با یک ماده ی مادر؛ خاک .در خصوص خاک تعریف جامعی که مورد توافق عموم باشد به راحتی به دست نمی آید. در تعریفی، خاک، پوشش سطحی اکثر محیط های خشک زمین را تشکیل داده و ضخامت آن از چند میلی متر تا چند متر متغییر است. در بیانی دیگر خاک را عبارت از مواد هوازده ی سطح زمین دانسته اند که می تواند متشکل از مواد آلی و یا فاقد آن باشد و همچنین اغلب محتویِ آب و هوا هم هست.
تعریف جامع تری از خاک این است که خاک پیکره ایست طبیعی، متشکل از کانی ها، ترکیبات آلی، موجودات زنده،آب و هوا که در مخلوطی مرتبط و موثر بر هم طی فرآیند های فیزیکی، شیمیایی و زیستی تشکیل می شود. مورد آخر در حقیقت تعریفی ژنتیکی از خاک است.خاک در تمام ادوار عنصری نزدیک به نوع بشر پذیرفته شده و نیز همزیستی ای مسالمت آمیز و گویا عزلی مابین این دو در جریان بوده است. به گونه ای که در عصر حاضر و در زمانی که به نسبت گذشته، معماری و به طور کلی زندگی بشر از خاک در فرم ساده ی خود دور افتاده است، حضور خاک در نزدیکیمان حس خاطره انگیز و نوستالژیک به همراه دارد. این حس شاید یاد آور همین همزیستی عزلی باشد.
در تکنیک خاک کوبیده، به خاک به عنوان اصلی ترین ماده ی ساخت نگاه می شود و در پس این نگاه دلایل بسیاری نهفته است. خاک بار دیگر از ریشه مرور می شود و در جا و فرم درست خود به کار برده می شود. امکانات خاک به خودی خود آنچنان زیاد است که برای آن در هر حوزه، کاربری های گوناگونی می توان متصور شد اما به طور عام، خاک کوبیده در صنعت ساخت و ساز چه در عرصه ی طراحی داخلی و چه در عرصه ی طراحی ساختمان می تواند کارآمد باشد. این تکنیک معطوف به بازه های زمانی متفاوت است که به طور همزمان، نگاه به گذشته، حال و آینده دارد.اما تکنیک خاک کوبیده چیست و چگونه اجرا می شود و چرا از این تکنیک باید استفاده کنیم؟
تکنیک خاک کوبیده و اجرای آن بسیار ساده است. شاید نزدیکترین مثال مشهود، شیوه ی اجرای بتن باشد. در اجرای بتن ابتدا زیر سازی مناسب فراهم می شود، استراکچر بر پا، قالب ها طبق فرم و اندازه ی مورد نیاز نصب و نهایتا با ملات مناسب پر می شوند و تا گیرایی مناسب بتن قالب ها باز نمی گردند. تکنیک اجرای خاک کوبیده نزدیک به همین شیوه است. به این ترتیب که بستر مناسب برای اجرای دیواره هموار می شود، قالب ها بسته به نوع و کاربری و نیاز دیواره برپا می شوند و ملات مناسب با رطوبت لازم لایه لایه به ضخامت حدودی یک تا سه سانتی متر ریخته و به حد نیاز کوبیده می شود. این کار مادامی که دیواره به ارتفاع مورد نظر برسد ادامه می یابد. به محض پایان کوبیدن آخرین لایه از دیوار قالب ها می توانند باز شوند و دیواره قابل استفاده است اما بهتر است تا برچیده شدن رطوبت اندک دیوار، در بهره برداری از آن مدارا شود.
