بخشی از مقاله
چکیده
بافت شهری شیراز، در برگیرنده بافت تاریخی میباشد که همواره در طول پروسه و مسیر لاینقطع، در گذر تاریخ همچون گواه و سندی از پیوستگی زیستانسانی بر پایه نیاز زیستی مردمان سرزمینش میباشد و نشان دهنده وجوه مختلفی از تغییرات کالبدی-زیستی است که حفظ هویت این آثار تاریخی، از وظایف الزامی نسل حاضر میباشد چرا که، مداومت تغییر فضا بر پایه الگوهای پذیرفته شده توسط همگان، منجر به تغییر الگوهای کالبدی-زیستی میگردد که در طول زمان، معنی مییابد و الگوهای پذیرفته شده در مجاورت یکدیگر، طی دورهها خاصیتی را ایجاد میکند که منجر به تغییر بافت تاریخی میگردد.به نظر میرسد که حفظ حریم با تعیین ضوابط قانونی از تهدیدهای ناشی از مداخله نابخردمندانه آثار جلوگیری به عمل آورده و از نظر سبک معماری، به گونهای باشد که کمترین آسیب را به لحاظ تغییرات کالبدی-زیستی به بنای تاریخی مدرسه خان برساند؛ همچنین محدوده حریم با توجه به ویژگیهای اثر تاریخی و محیط پیرامون تعیین میگردد در نتیجه، از نظر آیتمهای زیبا شناختی، دید بصری و همچنین از لحاظ کالبد و معنا، بنا تحت تأثیر ساخت و سازهای پیرامون اطراف خود قرار میگیرد.
تحقیق حاضر، از نوع کاربردی و براساس روش توصیفی-میدانی است و اطلاعات مورد نیاز از روش کتابخانهای و میدانی و ابزار گردآوری اطلاعات به روش مصاحبه و مشاهده بوده که برای دستیابی به اهداف، با بکارگیری پرسشنامه در سه گروه مجزا به تحلیل آماری پرداخته شده است.یافتهها حاکی از آن است که برای حفظ هویت بافت، تنها پرداختن به کالبد از لحاظ حفظ و نگهداری آن با شیوه مواجهه اقتصادی صرفاً - درآمدزای - و بیتوجه به معنای غالب محیط پسندیده نیست. در این راستا، شناخت کالبد و مورفولوژی بافت و توجه به مشکل زیستی در بازآفرینی معنا در مجاورافزای مدرسه خان بایستی به دقت مورد نقد و تأمل قرار گیرد.
واژههای کلیدی:بافت تاریخی، آسیبشناسی، کالبد، حریم، مجاور افزا.
مقدمه
اکثر شهرهای ایران همچون شیراز، به علت ماهیت پویایی خود و نیز به دلیل قرارگیری در مسیر رشد و تکامل و همچنین درگیر بودن با مسائل متنوع اجتماعی، مدیریتی، فرهنگی و اقتصادی، همواره درمسیر رشد و توسعه خود با مسائل و تنگناهای جدیدی روبهرو میشوند که، رفع یا حداقل کاهش آنها نیازمند مدیریت توانمند و آشنا با مسائل شهری، تجارب، الگوها و شیوههای نوین برنامهریزی شهری میباشد تا بتوان در مواقع لزوم، با انتخاب بهترین راهبرد، مشکلات موجود را مدیریت کرد و از بروز آشفتگیها و نابسامانیهای شهری جلوگیری نمود .[1]
بافتهای تاریخی اگر چه به لحاظ زیرساختهای شهری، دسترسیها، فرسودگی کالبدی و نظایر آن، با مشکلات زیادی مواجه هستند اما، در حقیقت پتانسیلهایی دارند که نمایانگر هویت، فرهنگ و تاریخ یک شهر در ادوار گذشتهاند .[2]
از اینرو، با توجه به روند فرسایشی بافت تاریخی شهرها، تجدید حیات مجدد آنها در دستور کار نهادهای مسئول قرار گرفته و تمهیداتی که در این راستا صورت گرفته آن است که، روزبهروز این بافتهای تاریخی ارزشمند، یکی پس از دیگری در میان توسعه و پیشرفتهای نوین محیط شهری خاموش شده و از بین میروند.مدرسه خان، هر چند در اثر وقایع ناگوار موجب گردید تا برای مدتی، آنگونه که باید به این مرکز علمی-فرهنگی توجهی نشود و مورد بیاعتنائی قرار بگیرد اما، چون در بخش فعال شهر قرار داشته، هیچگاه در اذهان فراموش نشده است . در نتیجه، فرسودگی کالبد مدرسه خان شیراز، از نظر جنبههای امنیتی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ... سبب مشکلات و معضلات عدیدهای گشته و لزوم مداخله در آن، جهت بررسی معماری مجاور افزای مدرسه خان را با دیدی تحلیلی و با نگاه به اثرات منفی و مثبت به وجود میآورد.
از آنجا که یک ساختار جدید با توجه به موقعیت و طراحیاش میتواند اثر زیانآور یا سودمندی بر محیط پیرامونی خود یا بنای با ارزشی که در مجاورت آن قرار دارد داشته باشد؛ هدف از یک طراحی در زمینه تاریخی، در درجه نخست باید حفظ کیفیتهای خاصی باشد که خصوصیت یک مکان را ایجاد میکنند. در این راستا حفظ ارزشها، اصالت و یکپارچگی مکان میبایست در اولویتهای هر مداخله معمارانه جدید قرار گیرد .[3]بافت قدیمی شیراز به سبب داشتن موقعیت و پتانسیلهای ویژه، به علت واقع شدن در نزدیکی بازار و مسجد وکیل، بر ویژگیهای مدرسه خان افزوده است. لذا ضمن معرفی بنای تاریخی مدرسه خان شیراز، به تحلیل و ارزیابی از نظر بحث امنیت، حریم و هویت بنا به لحاظ معماریِ افزوده شده در مجاورت آن، به عنوان اهداف این تحقیق پرداخته میشود.
بیان مسئله
بررسی حریم و محدوده تاریخی مدرسه خان که دارای ارزش تاریخی میباشد و تحلیل تأثیر معماری مجاور افزا از لحاظ حریم و بازتابها و اثرات ناشی از احداث مجتمع فرهنگی-اقامتی- تجاری نیکان، از جمله اهداف پژوهش حاضر میباشد چرا که، حریم دارای دو بعد عینی-کالبدی و ذهنی است و در بررسی پدیدارشناسانه حریم، بایستی لایه ظاهری کالبد را کنار زد و به معنای رفتاری حریم از لحاظ زیستی پیجویی کنیم و از طریق کالبد و رفتار است که معنا و مفهوم پیدا میکند. در حریم معنایی مدرسه، باید با دیدی موشکافانهتر و دقیقتر نگریست و در ظهور حریم، معنایی برانگیخته از کالبد و رفتار میباشد.
از آنجا که کاراکتر عناصر شاخص، جنبه هویتی مکانهای شهر را تعیین میکرده و گره شاخص بافت محسوب میشدند در نتیجه، شاخصه بافت، مدرسه مذهبی بوده است و ورودی شاخصی برای بازار در بافت زندیه هیچگاه تعریف نشده است و راه رسیدن به شریان اصلی بازار به واسطه سلسله مراتب تدریجی حرکتی از جز به کل بود که به صورت ملایم و نامحسوس به شاهرگ متصل بوده است اما، اکنون شاهد بوجود آمدن گره و نشانهای متفاوت با مورفولوژی کالبد بافت در محدوده مذهبی - مدرسه خان - که به عنوان گره و نشانه اصلی بافت محسوب میشود هستیم.از اینرو، محور اصلی مباحث مرتبط، وجود یکسری مسائل از جمله مقوله حریم، امنیت و هویت اثر تاریخی است که به علت رعایت نکردن برخی ضوابط معماری در خصوص حریمگذاری و به دنبال آن تغییر در رفتار و معنای کالبد به سبب حضور معماری افزوده شده، همچنین حضور افراد معتاد و ناکارآمد در بافت شهر، فقدان حس امنیت، عامل اصلی خسران به شمار آمدهاند.بنابر آن چه آمد، اصلیترین پرسشهای پژوهش حاضر به قرار زیر میباشند:
آیا لزومی به رعایت حفظ حریم ساخت در خصوص احداث مجتمع فرهنگی-اقامتی- تجاری نیکان به عنوان معماری مجاور افزای مدرسه خان شیراز که در بافت تاریخی زندیه واقع است، وجود دارد؟
تا چه میزان همخوانی معماری افزوده در مجاورت مدرسه خان از لحاظ کاربری، کالبد بصری - نما - ، مصالح و اسکلت سازهای مؤثر است؟
انواع آسیبهای کالبدی ناشی از ساخت و ساز در حریم بافت تاریخی زندیه چیست؟
فرضیات
با توجه به مسائل مطرح شده در طرح مسئله، شناسایی اثرات معماری مجاور افزا در محدوده تاریخی، مهمترین محور پژوهش را شکل میدهد. از این جهت، فرضیات زیر در خصوص سوألات به عنوان فرضیههای پژوهش در نظر گرفته شده است:حریمگذاری با تعیین ضوابط قانونی برای محدوده اطراف اثر تاریخی، به حفظ هویت و حیات اثر تاریخی کمک میکند تا از تهدیدهای ناشی از مداخله نابخردمندانه در امان بماند. همچنین جهت کاهش تهدید جریانات تغییرشکل علیه اصالت، انسجام و ارزشهای میراث تاریخی مؤثر میباشد.از نظر سبک معماری و کاربری و کالبدی، بناهای افزوده در مجاورت مدرسه خان باید بگونهای باشند که کمترین آسیب را به لحاظ همخوان بودن و تعادل با بنای تاریخی مدرسه برسانند.محدوده حریم با توجه به ویژگیهای اثر تاریخی و محیط پیرامون تعیین میگردد در نتیجه، از نظر آیتمهای زیبا شناختی، دید بصری و همچنین از لحاظ کالبد و معنا، بنا تحت تأثیر ساخت و سازهای پیرامون اطراف خود قرار میگیرد.
ضرورت پژوهش
تاکنون تحقیقات و مطالعات متعددی بر بافتهای تاریخی و بناهای فرسوده از نظر بهسازی، مشارکت مردمی، نوسازی و همچنین در خصوص باز زندهسازی بافتهای قدیمی و فرسوده صورت گرفته و کمتر به مؤلفههای کیفیت کالبدی از لحاظ حریم، فعالیت و رفتار بر روی بناهای ارزشمند و تاریخی از جمله مدرسه خان واقع در شهر شیراز پرداختهاند. موضوع یا به عنوان دیگر، یکی از معضلات بافت تاریخی شهر شیراز، به دلیل درگیر بودن با عوامل اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و ... میباشد که مواجه شدن و مقابله با آن، آشنایی و تسلط چند جانبه را میطلبد.
یکی از مهمترین مباحث، هویت اثر تاریخی مدرسه خان میباشد که به علت برخی مسائل سبب کمرنگ شدن این اثر ارزشمند گشته که یکی از این مقولههای مهم، رعایت حریم آثار تاریخی-فرهنگی است که در واقع حرمتگذاری به انواع ارزشهائیست که یک جامعه را نسبت به جوامع دیگر شاخص میکند و همچنین ترک اقشار مرفه و متوسط و تبدیل آن به جامعه فقیرنشین، باعث از دست دادن منزلت اجتماعی شده که نارساییهایی در خصوص امنیت بوجود آورده است.در این تحقیق، به بررسی الحاق اثرمعماریِ روز به بافت پیرامون مدرسه خان از لحاظ حریم میپردازیم و اینکه آیا احداث یک مجموعه فرهنگی-اقامتی- تجاری در راستای احیای هویتمدار بودهواهداف احیاء و ایفای نقش اثر در زندگی روز از نظر کالبدی و بصری مرتبط با بوم و معماری مجموعه تاریخی، اثر گذار میباشد یا خیر؟
تعاریف و مفاهیم پایه
بافت تاریخی: به بخش یا بخشهایی از شهر معاصر اطلاق میشود که منعکس کننده ارزشهای فرهنگی-تاریخی شهر بوده و از تعامل انسان و محیط پیرامون او در طول تاریخ به دست آمده است .[4]معماری مجاور افزا: در برخی مواقع، طرح معماری در مجاورت عناصر و آثار تاریخی-فرهنگی واقع میگردد. اگر طراحی مجموعه افزوده، در مجاور محوطه و یا بافت تاریخی-فرهنگی ایجاد شود معماری مجاور افزا نامیده میشود .[5]حریم: از بین آثار به جای مانده از گذشتگان، آن دسته از آثارمنقول و یا غیرمنقول که به استناد گزارش کتبی بررسی و شناسایی شده توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی کشور، ارزش واهمیت فرهنگی تاریخی آنها احراز شود در فهرست آثار ملی به ثبت میرسند.
به منظور حفاظت از اثر ثبت شده و تسهیل انتفاع فرهنگی آن، از طرف سازمان میراث فرهنگی کشور، محدودهای به شعار معین پیرامون اثر، تعیین و تحت عنوان حریم اثر اعلام میگردد. هرگونه دخل و تصرف و تغییرات کالبدی و عملکردی در محدوده اثر ثبتشده و حریم آن، تابع ضوابط حفاظتی خواهد بود که هم زمان با ثبت اثر و تعیین حریم مشخص و اعلام میگردد .[6]
گونهبندی حریم: انواع حریم و اهداف آن با توجه به موانع تحقق ضوابط ارتفاعی حریم منظری در بافتهای تاریخی که بر اساس جدول 1، میباشد .[7]
پیشینه پژوهش
سیر مطالعات صورت گرفته در این راستا به قرار ذیل میباشد:
تجربه نشان داده است که مدیریت بافت فرسوده تنها در نوسازی فیزیکی و کالبدی آن خلاصه نمیشود و اگر جنبههای اجتماعی-اقتصادی ساکنین این گونه بافتها نادیده گرفته شودقطعاً، نتایج ناگواری به دست خواهد آمد. بنابر این، برنامهریزی در بافت فرسوده شهری به دلیل محیط شکلیافته آنها در طول تاریخ با برنامهریزی براراضی خالی از انسان و فضای اشغال نشده متفاوت میباشد و توجه به همین نکته، برنامهریزی در بافت فرسوده شهری را مشکل نموده است .[8]در بافت شهرهای قدیم ایران، قلمرو خانوادهها و افراد در بافت محلات کاملاً مشخص بوده است بطوریکه، وقتی فردی ناآشنا وارد بافت محله میشده است به خوبی قلمرو ساکنان را تشخیص میدهد.
بطور مثال، اتصال بازار و محلات مسکونی توسط راههای عمومی انجام میگرفت و مسیرهای داخل محلات مسکونی توسط راههای نیمه عمومی به یکدیگر متصل میشده است .[9] از نظر حبیبی، بافت قدیمی شهرها که بنا به دلایل اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی شکل گرفته، به دلیل آمیختگی نادرست با فرهنگ زندگی جدید، به تدریج هویت خود را از دست میدهند اما،به نظر میرسد توجه به منظر این بافتها و سعی در ایجاد هماهنگی ساخت و سازهای جدید و قدیم به دلیل هویت بخشی و روانسازی جریان زندگی در محیط شهری باید مورد نظر قرار گیرد .[7]
روش پژوهش
تحقیق حاضر از نوع تحقیق کاربردی میباشد و براساس روش توصیفی-میدانی است و برای گردآوری اطلاعات مورد نیاز ازروشهای گوناگون از جمله روش کتابخانهای و اینترنتی، روش اسنادی و آرشیوی و جهت گردآوری اطلاعات از ابزار مصاحبه و مشاهده استفاده شده و در نهایت برای دستیابی به اهداف، با بکارگیری پرسشنامه از جامعه آماری یاد شده، نتایج به صورت نمودارو جدول آمده است.
جمعیت آماری و روش نمونه گیری
جمعیت آماری مورد مطالعه این پژوهش، شامل ساکین و کسبه محله اسحاق بیگ، گردشگران و راهنمایان گردشگری که در بافت قدیم حضور داشتند و نیز مدیران و کارشناسان شهرسازی، میراث فرهنگی و معماری آشنا با موضوع پژوهش میباشند.در این مقاله جهت نیل به اهداف تحقیق، نمونه موردی شامل 75 نفر 25 - نفر خانم و 50 نفر آقا - و در سه گروه ذیل که به صورت تصادفی انتخاب میشدند و از سطوح مختلف تحصیلاتی برخوردار بودند، تجربیات و نظرات خود را با توجه به موضوع مطروحه نقل کردهاند و مورد پرسش و پاسخ قرار گرفتند:
-1 ساکنین و کسبه محله؛
-2 گردشگران و توریستهایی که شاید بر حسب تجربه گردشگری، در شرایط مشابه بازدید داشتهاند؛
-3 افراد متخصص اعم از اساتید و دانشجویان رشتههای معماری، شهرسازی و مرمت آثار تاریخی و نیز کارشناسان مرتبط با این حوزه در شهرداری و سازمان میراث فرهنگی که به این مسئله نگاه تخصصی دارند.
