بخشی از مقاله
جابجایی سازه های تاریخی با هدف حفاظت از میراث در خطر ( نمونه موردی سردر مدرسه عباسقلی خان مشهد)
چکیده
بافت تاریخی شهر مشهد و بخصوص بافت پیرامون بارگاه امام رضا(ع) به عنوان آیینـه ای تمـام نمـا از تحـولات شهرسـازی دوره معاصر است . از مهمترین این تحولات می توان به توسعه، تعریض و ساخت معـابر و فضـاهای جدیـد بافـت تـاریخی در طرح های جامع شهر مشهد و طرح توسعه حرم مطهر رضوی اشاره کرد. در سال 1376 ه.ش تعریض خیابان نواب صـفوی از 35 متری به 45 متری مطابق با طرح توسعه و اجرای زیرگذر و روگذر میدان پیرامون حرم در دستور کـار قـرار گرفـت کـه بـا توجه به قرارگیری بخشی از مدرسه صفوی عباسقلی خان در این طرح، مسئولین وقت سازمان عمران و توسعه حریم حضـرت امام رضا(ع) تصمیم به حفظ سردر ارزشمند مدرسه نموده و رای به تخریب هشـتی و بخشـهای جـانبی سـردر دادنـد و بـدین ترتیب، راه جهت جابجایی سردر ارزشمند مدرسه و تعریض خیابان هموار گردید. در این مقاله سـعی بـر آن اسـت کـه ضـمن بررسی دقیق و معرفی شیوه اجرایی پروژه، جزییات معماری ارائه شود و در انتها نحوه نگـرش بـه ابنیـه تـاریخی و رونـد کلـی جابجایی سازه های تاریخی در خطر مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد. از نتایج این پژوهش، تاکیـد بـر لـزوم جابجـایی بناهـای تاریخی در خطر، به عنوان آخرین راهکار حفاظت از بناهای تاریخی است. بنابراین بناهای تاریخی بر اساس سـاختار کالبـدی و نوع مواد و مصالح به چهار دسته کلی بناهای سنگی، چوبی، خشتی و آجری تقسـیم شـده اسـت کـه هـر کـدام از ایـن بناهـا، نیازمند راهکارهای مخصوص به خود در زمان جابجایی است. در پژوهش حاضر شیوه جمع آوری اطلاعات، اسـنادی، کتابخانـه ای و میدانی است که به روش توصیفی-تحلیلی ارائه شده است.
کلمات کلیدی: جابجایی، استحکام بخشی، سازه های تاریخی، میراث در خطر.
1
مقدمه
لزوم مداخله در بافتهای تاریخی با توجه به گسترش شهرها و به خصوص کلانشهرها، غیر قابل اجتناب اسـت. کـلان شـهرها، که خود به صورت شهرکشور جلب توجه می کنند، باعث ایجاد بافتهـا و ترکیـب هـای مختلـف شـهری و عوامـل ارتبـاطی و اقتصادی پیچیده ای شده اند.(جعفری صمیمی، 1390، (84 در این راستا تحول و دگرگونی چهره اینگونه شهرها، گاه قانونمنـد و تا حدی کارشناسی بوده است و گاه بی ضابطه و غیر کارشناسی و در تعـارض بـا حفـظ ابنیـه و بافتهـای تـاریخی. در میـان روش های مختلف حفاظت از آثار تاریخی، جابجایی بناهای تاریخی برای نجات بخشی میراث معماری در خطر روشـی اسـت که دست یازیدن به آن نیازمند استفاده از تکنیکها و روشهایی است که سابقه چندان طولانی ندارد.
اهداف:
-1 معرفی سردر مدرسه عباسقلی خان -2 معرفی کیفیت انتقال سردر تاریخی با مصالح آجری
سوالاتی که در این مقاله پاسخ داده می شود:
حال این سوال مطرح می شود.
آیا جابجایی روش مطلوبی برای حفاظت از بناهای تاریخی است؟
در جابجایی یک ساختمان با مصالح بنایی باید به چه نکاتی توجه کرد؟
روش تحقیق:
توصیفی و تحلیلی بر پایه مطالعات میدانی و کتابخانه ای
بررسی تجارب گذشته
قدیمی ترین تجارب جهانی جابجایی آثار معماری را می توان به انتقال آثار فاخر مصر و در انتقال ابلیسک از مصـر بـه فرانسـه و آمریکا نسبت داد، مشهورترین پروژه ای که از روش جابجـایی جهـت حفاظـت از میـراث در خطـر اسـتفاده شـد، جابجـایی مجموعه مقبره سنگی ابوسیمبل در مصر مربوط به سال 1960 میلادی(1340ه.ش) است، که این پروژه به دلیـل احـداث سـد آسوان بر رود افسانه ای نیل به انجام رسید. اگر چه اثر در مقیاس بزرگ احـداث شـده و اهمیـت زیـادی داشـت، امـا یکپارچـه بودن کوهی که مقبره بر بدنه و در دل آن تراشیده شده بود، این امکان را به وجود آورد که متخصصـین بتواننـد تمـام جزئیـات اثر را به مکانی بلندتر انتقال دهند. در دوره معاصر نمونه های متعددی از خانـه هـای چـوبی در کشـورهای اروپـایی و آمریکـا جابجا شده است، که بخشی از تجارب جابجایی سازه های تاریخی محسوب می شود.
در ایران تا قبل از دهه 60 شمسی، سابقه جابجایی بناها، محدود به مناطق شمالی کشور و در انتقال سـنتی بناهـای مـذهبی، تحت عنوان سقانفار می شد که بناهایی ساخته شده از چوب اند. اولین تجربه علمی جابجـایی یـک بنـای تـاریخی بـا مصـالح سنگی، به سال 66 و 67 باز می گردد که در استان آذربایجان غربی اتفاق افتاد و نمازخانه ای کوچک بـه نـام کلیسـای زورزور یا مادر مقدس که مشرف به رودخانه زنگمار ماکو بود، به دلیل تهدید ناشی از غرق شدن در اثر اجرای پـروژه احـداث سـدبارون، توسط سازمان میراث فرهنگی در دو مرحله به مکانی بالاتر و به فاصله 600 متر از مکان قبلی منتقل و بازسـازی شـد (حیدری، 1384، (162، لیکن جابجایی سردر مدرسه عباسقلی خان جزو موارد استثنایی از جابجایی بنـایی بـا مصـالحبنّـایی آجـر و گـچ است که نظیر آن حداقل در ایران سابقه نداشته است، چرا که در تجارب پیشین جابجـایی بناهـای تـاریخی، مصـالح و عناصـر بکار رفته یا از چوب و یا از سنگ بوده است که کار جابجایی را آسان می نماید، از اینرو توجه به شـیوه کـار از حیـث منحصـر بفرد بودن بسیار حایز اهمیت است.
مدرسه عباسقلی خان
مدرسه عباسقلی خان در مجاورت حرم امام رضا و در حاشیه جنوبی خیابان نواب صفوی واقـع اسـت. بـر طبـق کتیبـه سـنگی سردر مدرسه که تاریخ 1077 ه.ق را نشان می دهد، بنا متعلق به دوره صفویه است.
بنای مدرسه عباسقلی خان در دو طبقه و با آجر ساخته شده است. چهار ایوان در چهار ضلع بنا واقـع شـده و تعـداد 104 حجـره در اطراف ایوانهای مذکور جهت سکونت طلاب ساخته شده است. بنا دارای تزییناتی چون کاشی معـرق، کاشـی هفـت رنـگ، کاشی معقلی، مقرنس، کاربندی و کتیبه های سنگی و کاشیکاری است که عباسقلی خـان، بیگلربیگـی خراسـان آن را در دوره شاه سلیمان صفوی احداث کرده است.
شکل شماره :1 موقعیت مدرسه عباسقلی خان در مجاورت حرم-ماخذ: سازمان نقشه برداری
شکل شماره :2 اسکیس از وضع موجود نمای مدرسه،دید به سمت حرم-ماخذ: نگارنده شکل شماره :3 پلان مدرسه وضع موجود- ماخذ: سازمان میراث فرهنگی شکل شماره :4 اسکیس از وضع موجود نمای مدرسه،دید از سمت حرم به بنا -ماخذ: نگارنده
در سال 1376 ه.ش تعریض بخشی از خیابان نواب صفوی که به حرم رضوی منتهی می شود، جهت احداث زیر گذر و روگـذر میدان پیرامون حرم، مطرح گردید که یکی از نتایج این طرح تخریب بخشی از مدرسه تاریخی عباسقلی خـان، منجملـه سـردر ارزشمند آن بود. سردر مدرسه عباسقلی خان بسان شناسنامه اثر، حاوی اطلاعات و تزیینات ارزشـمندی اسـت همچـون کتیبـه
3
سنگی،تزیینات کاشی معرق و معقلی و مقرنس زیبایی که با نقاشی پوشیده شده است. قدمت مدرسـه حـداقل بیسـت سـال از ساختمان سردر بیشتر است، به گونه ای که ابتدا مدرسه بنانهاده شده و سپس در فضای جلوخان مدرسـه، سـردر فعلـی سـاخته شده است.( گزارش سازمان عمران و توسعه حریم امام رضا(ع)، 1374، (2
شکل شماره :5 عکس از سردر مدرسه عباسقلی خان
شکل شماره :6 کتیبه سنگی سردر مدرسه شکل شماره :7 تزیینات کاشی معرق لچکی سردر مدرسه
شکل شماره :8 مقرنس زیبای سردر که با نقاشی تزیین شده است شکل شماره :9 کاشی کاری معقلی سردر مدرسه –ماخذ تصاویر: نگارنده
. 1سردر ورودی . 2هشتی . 3میانسرا . 4مدرس . 5مسجد تابستانی . 6ایوانچه . 7حجره . 8وضوخانه
شکل شماره : 10 مدرسه قبل از مداخلات سال 1374 ه.ش، ماخذ: گنجنامه مدارس
4
حمایت و حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی
در فصل دوم کنوانسیون میراث جهانی اشارات خاصی به اهداف حمایت و حفاظت از اموال میراث جهـانی شـده اسـت کـه بـه مساله حمایت ملی و حمایت بین المللی از میراث فرهنگی و طبیعی می پردازد و هر یـک از کشـورهای عضـو بـرای تضـمین اتخاذ اقدامات موثر و جدی مربوط به حمایت، حفاظت و معرفی میراث فرهنگی موجود در قلمرو خـود تـا حـد ممکـن و در حـد مقتضیات کشور خود باید اقداماتی را انجام دهد.(فیلدن، یوکیلتـو، 1382، (28 بـر ایـن اسـاس کشـورهای مختلـف مکلـف بـه حمایت و حفاظت از میراث فرهنگی گردیده اند به همین دلیل طرح های مختلفی که در سطح شهر انجام می شـود، از جملـه توسعه خیابان ها، گسترش شهرها و ... نباید مخاطراتی را متوجه میـراث فرهنگـی نمایـد، بنـابراین بحـث انتقـال و جابجـایی میراث فرهنگی غیر منقول یک امر جبری است، یعنی مادامی که امکان دیگری جهت حفاظت از بناهای تاریخی وجود داشـته باشد، باید از این روش احتراز کرد. در سند احیاء و بهره برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی آمده اسـت، جابجـایی اثـر تـاریخی از مکان اصلی آن، زمانی مجاز است که مجموعه تهدیـدهای درونـی و بیرونـی مـوثر بـر بقـای عـین و ارزشـهای آن امکـان حفاظت کامل از اثر را در محل استقرار اصلی آن غیر ممکن سازد.(پرهیزکار، 1388، (23
شیوه اجرایی عملیات جابجایی سردر:
با توجه به طرح توسعه حریم رضوی، سازمان عمران و توسعه حریم رضوی اقدام به مطالعاتی جهـت جابجـایی سـردر نمـود و پس از آن در چندین مرحله، انتقال سردر مدرسه عباسقلی خان صورت گرفت. به طـور کلـی جابجـایی سـردر مدرسـه شـامل مراحل ذیل بوده است:
الف) عملیات آماده سازی سردر شامل:
این مرحله شامل دو بخش به این شرح است.
-1 بخش اول: برداشتن اجزاء مختلف سردر که امکـان آسـیب دیـدگی در حـین جابجـایی داشـت، ماننـد در ورودی، پنجره چوبی، دو لچکی سنگی، کتیبه سنگی، دو ستون طرفین ورودی
-2 بخش دوم: تثبیت، تحکیم و یکپارچه سازی قسمتهای مختلف سردر، بـا آهـن کشـی و اجـرای بادبنـد مهـاری و نبشی بندی و یکپارچه کردن کل سازه بوسیله میلگرد و اسـتحکام بخشـی کامـل مقـرنس گچـی از طریـق نصـب تیرآهن و اتصال سازوهای مقرنس گچی به تیرآهن نصب شده.
