مقاله بررسی نقش تناسبات هندسی مدرسه شیخ علی خان دربافت قدیم شهر توسرکان

بخشی از مقاله

بررسی نقش تناسبات هندسی مدرسه شیخ علی خان

دربافت قدیم شهر توسرکان

چکیده

یکی از اصلی ترین مباحث معماري بحث هندسه است هندسه در عین مجرد بودنش مهمترین زبانی است که معمار به وسیله آن کیفیتهاي ویژه فضایی را می آفریند .ما در هر طرحی ابتدا به هندسه آن می اندیشیم . البته نباید به هندسه با دید مجرد و همچون یک بازي هندسی درمعماري نگاه کرد .یکی از اشکالات اساسی بسیاري از طرح هاي معماري معاصر در عدم وجود مبانی هندسی صحیح در آنها است و این سبب شده که هندسه تنها از طریق تصادف یا بازي با اشکال شکل بگیرد. دلایل شکل گیري هندسه در طبیعت ، کمکی است بسیار مؤثر براي شکل گیري هندسه در معماري . .در این مقاله در جهت بازخوانی مفاهیم نهفته در معماري ایرانی–اسلامی و در راستاي اصل تناسبات هندسی شاخص هاي منتج از آن به عنوان اصول اولیه و پایه در معماري لحاظ و سپس مصادیق آن در معماري ایرانی -اسلامی بررسی شده است .در این میان اصولی چون هماهنگی، تعادل، وحدت، تناسبات، حد و حریم، تقارن، توازن، به عنوان نمودهاي تناسبات هندسی در مدرسه هاي ایرانی بازشناسی گردیده اند .در حقیقت هدف از این گفتار سیر از صورت به معنا در جهت خوانش یکی ازاصول اولیه دین مبین اسلام و تجلی این مفهوم در مدرسه هاي ایرانی می باشد که در نهایت نشانگر شناخت عمیق معمار ایرانی از اصول و حکمت اسلامی در انتظام بخشی فضا بوده است .روش تحقیق در این پژوهش توصیفی -تحلیلی بوده است..

کلیدي واژههاي : تناسب هندسی، معماري ایرانی، حد و حریم، تقارن، توازن،
-1 مقدمه

هندسه ابزاري مناسب جهت نظم بخشیدن به معماري و برقراري روابط اگاهانه میان اجزا ي بنا بایکدیگر است، تا در عین مرکب بودن، یکپارچگی فضا را به عنوان یک ترکیب خلاق وهدفمند میسر سازد. اشراف معمار به علم هندسه و استفاده خلاقانه از آن، تبدیل مفهوم به فضا وفرم را در فرایند طراحی تسهیل می کند وفرسایش مفهوم را در این روند به حداقل می رساند. حاصل چنین فرایندي نوعی معماري است که به دور از برداشت هاي سلیقه اي، به لحاظ نظم و تناسب قابل درك است.

طر احی معماري در غالب هندسه نمود می یابد.(عمومی،(1387 دلایل شکل گیري هندسه در طبیعت، کمکی است بسیار مؤثر براي شکل گیري هندسه در معماري. حجازي در مقاله اي تحت عنوان"هندسه مقدس در طبیعت و معماري ایرانی"بیان کرده تحلیل هندسی بسیاري از بناها ي تاریخی ایران به اثبات رسیده ،که در معماري ایرانی دانش کاملی از تناسب ها به پیمون نسبت زرین ،به طور وسیعی استفاده شده و این اساس زیبا شناسی ایرانی بوده است. در بسیاري از بناهاي ایرانی پلان و مقطع قایم در چار چوبی از مربع ها و مثلث ها ي متساوي الاضلاع طراحی می شد که برخورد گاه هاي آنها همه نقاط ثابت مهم، نظیر عرض و ارتفاع درها، عرض، طول وارتفاع سالن ها، موقعیت کتبیه ها و غیره را مشخص می کرد. بنابراین، اندازه هر قسمت به وسیله تناسب معینی به هر قسمت دیگر مرتبط بود. در نتیجه یک ساختمان مجموعه اي از اجزاي غیر متناجس نبود، بلکه ترکیبی هماهنگ از اجزا با ارتباط هاي متناسب بود که به فضا حرکت و به چشم آرامش می داد. (حجازي،همان)

پور احمدي در مقاله اي تحت عنوان "هندسه در گنبد آرامگاه شیخ زاهد گیانی "،به منظور پی بردن به نحوه تعیین شکل گنبد توسط طراح آن از میان عوامل اثر گذاربر تعیین شکل این گنبد، هندسه پنهان آن را مورد کاوش قرار داده است. "0مهدي زاده سراج "،"تهرانی"و "ولی بیگ"،در مقاله اي تحت عنوان (به کار گیري مثلث هاي هنجار در محاسبات ریاضی وپیاده سازي هندسه در ساخت واجراي معماري سنتی در ایران )بیان کرده اند ،در گذشته پیاده سازي فرم واندازه هاي ساختمان با استفاده از دانش هندسه انجام می گرفت که خود بیان کنترل ساختمان از لحاظ زیبایی وایستایی را بر عهده داشت. در این مقاله ،جایگاه هندسه در نزد معماران وهنرمندان برسی وثابت شد که معماران گذشته ،با اشنایی به دانش هندسه و نیز توانمندي در عملی کردن روابط هندسی در پی هم خوان کردن روش هاي هندسه نظري با ابزار خود بوده ادند(مهدي زاده سراج،تهرانی و ولی بیگ. (15-26: 1390)

-2 واژه شناسی هندسه

واژه هندسه از هنداسه و هنداسک پهلوي برگرفته شده است که به معناي اندازه است. این واژه از هن+دا+سک درست شده است به معناي هم + آفریدن و ساختن+ استوار کردن و برپا کردن ..هن یا هم پیشوند جمع ساز است ودا با واژه هایی مانند دادار به معناي خالق و آفریننده و قانون گذار و داد یا دا به معناي عدالت و قانون(همچون دادگاه یا داور یا ....) هم ریشه است. دهخدا سک یا سکیدن قاعده کلی » را استوار کردن و یا کندن زمین دانسته است. پس معناي کلی آن باید چیزي همچون باشد. واژه "اندازه "هم با هندسه هم ریشه است و از کلمات همخانواده آن می توان اندام « ساختمان را نام برد که به پیکره بندي مربوط است. هردو واژه در زبان عربی به صورت هندسه و اندازه بکار انسان، طبیعت، معماري (مهندسی معماري)

کار رفته اند. مهندس یا موءندز کسی است که با توجه به اندازه و مقیاس چیزي بسازد و جزء اسماء خداوند است. (نقر هکار،عبدالحمید، (1388

-1-3 تعریف هندسه در میان فیلسوفان

افلاطون کار هندسه را تنویر ذهن و همچون صابون شستن فکر می داند .به طوریکه بر سر در مدرسه معروف آکادمیا نوشته بود» .هر کس هندسه نمی داند بدین سرا در نیاید« از این بیان او روشن می شود که براي او هندسه پیشنیاز مطالعات ماوراء طبیعی و راه رسیدن از محسوس به معقول است. به بیان دیگر این جمله جنبه پدیدارشناسی فلسفه او را نشان می دهد. (نقر هکار،عبدالحمید، (1388
-1-1-3 به گفته افلاطون

»هندسه، روشن ترین قالب زبانی است که به وسیله آن قلمرو ماورا الطبیعی توصیف می شود . افلاطونیان نیز در این باره می گویند: دانش هندسه چیزي در درون ماست که قبل از تولد ما یعنی هنگامی که روح ما در تماس با هستی مثالی است حاصل شد.« (لولر, 1368،ص(15

-2-1-3 حکیمان ایرانی

حکیمان ایرانی هم هندسه را دانشی ارزشمند می دانستند که واسطه عالم کیفیتها وکمیتها بود.ابوریحان بیرونی هندسه را" دانستن اندازه ها و چندي یک از دیگر و خاصیت صورتها و شکلها که اندر جسم موجود است "تعریف می کند.
ابن سینا هندسه را تجریدي ذهنی م یدانست که ماهیتاً مقید به عالم ماده است .این سخن هندسه را در مسیر طلب حقیقت ما بعد الطبیعی در موضعی واسط قرار م یدهد .او یکی از بهره گیري هاي مهم هندسه را در علم نجوم و کیهان شناسی( طبیعت در مقیاس بزرگ)بیان می کرد. چرا که از آنجا به یاري این دوعلم می شود به علوم مابعد الطبیعی دست یافت. (نجیباغلو, :1379ص(260

"اخوان الصفا ١ پایه هستی شناسی خود را بر هندسه بنا نهادند .آنان این دانش را برخاسته از عقل روحانی دانسته و هدف نهایی هندسه را آماده کردن نفس براي عروج ملکوتی از این عالم مادي به عالم ارواح و حیات جاوید می دانند. (نجیباغلو, :1379ص(259 آنچه از مجموع سخن این حکیمان بر می آید تعریف هندسه به عنوان تفسیر گر عالم ماده و واسطه اي بین عالم ماده و معنا است. هر چیزي از عالم ماده می آید و به عکس با مطالعه هندسه هر شیئ می توان به مراتب مجرد تر و معنوي آن دست یافت.

-4 رون

معماران ایرانی براي تعیین جهت قرارگرفتن خانه یا رون آن، از شکل شش ضلعی استفاده می کردند. شش ضلعی شکلی است که چون در ساخت آن از مثلث متساوي الاضلاع استفاده می شود ، نمی توان آن را اشتباه کشید. خانه زنبور عسل هم به همین شکل است ( درهنرهایی مثل خاتم ، فرش کف امام زاده ها وخانه ها و در به دست آوردن تناسبات طلایی از این شکل استفاده می شده است .

این به آن جهت است که مستطیلی که درداخل یک شش ضلعی منتظم ایجاد می شود ،یک مستطیل با تناسبات طلایی است . یعنی نسبت اضلاع آن1/66خواهد بود.١

همین مسئله را ابوالقاسمی نیز موردتأکید قرار داده است . به عقیدة او:
هندسه معماري اسلامی وخصوصا " میانسراي آن با استفاده از تناسب طلایی ایرانی ، به وسیله جهت یابی خاصی توسط ترسیم مستطیل هاي محاط در شش ضلعی فوق دنبال می شده است. (ابوالقاسمی ، لطیف, :1366ص( 370

مدرسه شیخ علیخان زنگنه در رون اصفهانی می باشد. (منبع: آرشیو نگارندگان)

ابوضیاء و قزلباش نهایتا" تلاش می کنند تا همین هندسه 3و 6 را به نظام 12 و 24 تسري می دهند و شکل گیري فضاي داخلی هر اتاق را هم براساس چرخش این مستطیل در دایرة اصلی نمایش دهند که این اساس تیپ شناسی اتاقهاي سنتی آنها را تشکیل می دهد. (قزلباش ، محمد رضا و فرهاد ، ابوضیاء , :1364ص(43

-5 تعادل

در تفسیرالمیزان آمده است که: آراسته ترین مکان ها آنجاست که در آن عدالت باشد و از آن آبادتر نخواهی یافت. ( طباطبایی (علامه)سید محمد حسین, :1361ص(149 یکی از ویژگی هاي دین اسلام اعتدال و میانه روي می باشد. .»معماري هم باید اعتدال متوازن را نشان دهد و باید که مانند بلور که به صورت صحیح تشکل یافته است، یک نمونه کامل از ماده بیجان باشد. « در خصوص تعادل علامه جعفري می گویند:» با نظر به پدیده ها و فعالیت هاي روانی و روابطی که میان مجموعه اي از آنها برقرار می شود، در آن هنگام که تعادلی منطقی میان قوانین حاکم بر آنها به وجود بیاید، با یک شهود خاصی، زیبایی آن مجموعه را درك می کنیم.« (جعفري (علامه) محمد تقی،, (1369 و در واقع از تعادل به زیبایی می رسند.

تعادل یکی از مشتقیات یا تجلیات عدل است که می توان آن را به عنوان مصداق بارز تجلی کالبدي عدل در معماري قلمداد نمود .به عبارت دیگر یک مجموعه یا کالبد متعادل، مجموعه یا کالبدي است که انتظام آن بر اساس رعایت اصول عدل انجام شده باشد. ( نقی زاده محمد, 1385ص( 206 در نهایت عدل به نظم و زیبایی می انجامد. زیبایی در بطن اسلام نهفته است، زیبایی از حقیقت باطنی و ذاتی اسلام سرچشمه می گیرد و جاري می شود. این حقیقت درونی همان توحید است که در چهره ي عدل و کرم ظاهر می شود. این سه صفت » وحدت «، » عدل « و» کرم « وجوه اصلی زیبایی هستند و زیبایی را معنی می کنند. اگر این کیفیات را » وحدت «، » هماهنگی و توازن « و » کمال « بنامیم مقصودمان روشن تر می شود، چرا که در ساحت هنر، عدالت بر توازن و تعادل می انجامد و سخاوت به کمال و وحدت نیز سرچشمه مشترك همه کمالات است. ( بورکهاردت تیتوس , :1370ص(32 رعایت عدل در ایجاد یک مجموعه عبارت است از انتخاب مکان و واگذاري نقشی خاص به هر عضو مجموعه، به گونه اي که بهتر از آن ممکن نباشد. ( نقی زاده محمد, :1385ص(210

-1-5 از راهکارهاي ایجاد تعادل در محیط مصنوع می توان مقولات ذیل را نام برد:

- مکانیابی مناسب عناصر و مجاورت متناسب و متجانس آنها

- فقدان امکان تجاوز به حقوق دیگران

- امکان دسترسی کلیه مردم به امکانات عمومی

-6 وحدت و کثرت

این اصل از نظر کالبدي طراح را به سمت اجتناب از ایجاد تک بناها و یا فضاهایی که » من « بگویند فرا می خواند و مخالفت با فردگرایی را در او رشد می دهد. ( نقی زاده محمد, :1385ص(192 در طراحی باید دو نکته مهم مد نظر طراحان قرار گیرد اول اینکه هر گونه ابداع و کار جدید بایستی در بهتر تعریف نمودن کلیت (یا وحدتی) که طراحی و معماري به عنوان جزئی از آن است نقش داشته باشد و در ثانی براي اجزاءکل نیز بایستی تعاریف روشن و واضحی ارائه گردد بدون آنکه لحظه اي جامعیت وحدت کل فراموش گردد. ( نقی زاده محمد, :1385ص» ( 194 کل «در کیفیت خود که محصولی از کیفیات همه اجزا است، از کیفیت یک جزءتبعیت نمی کند، اگر چه کیفیت خاص یک جز هر چند ناچیز هم باشد، در کیفیت کل دخالت و تاثیر دارد. (جعفري (علامه) محمد تقی،, :1369ص(230 هر چه اجزا از یکنواختی بیشتري برخوردار باشد، زودتر در یک جمع به صورت یک کل به چشم خواهد آمد و هر چه هر جز به تنهایی کامل تر باشد، مجموعه به مجموعه این امتجانس شبیه خواهد شد و کل فاصله ي بیشتري از یک واحد همگون پیدا می کند. کلیت یک بناي معماري می تواند از هم نشینی تعدادي جز یا واحد ایجاد شود. یعنی تشکیل کل توسط اجزا به عنوان یکی از اصول منتج از عدالت شناخته می شود. در معماري، یکسانی و تکرار الگوها نسبتی از نظم را به انسان می نمایاند که مایه ي وحدت کثرت هاست و ارتباط میان کل و جز را برقرار می سازد تا در نهایت موجب آرامش و احساس یگانگی شود. ( محمد مرادي، اصغر، و امیرکبیریان، آتس سا, (1381 این تقارن ها و تکرارها در کل در ایجاد و القاي حس معنوي کارکرد داشته است. در یک نگاه مدرسه ایرانی- اسلامی مدرسه است ساخته شده در کمال ذوق و هنر و مهارت بر مبناي وحدانیتی خفته بر بستر کثرت. هر بنا در معماري ایران از چندین واحد فضاي باز، نیمه باز، نیمه بسته و بسته تشکیل یافته است. این واحد ها به واحد هاي خردتري که از روح کلی بنا تبعیت می کنند، تقسیم می شوندعمدتاَ. مدرسه ایرانی گفتگویی زیبا از حالت هاي فضاهایی گوناگون را به نمایش می گذارند. در مدرسه ایرانی-

اسلامی نظم هندسی سطوح افقی و عمودي، حالت بلورین کامل تک تک اتاق ها و چیدمان همراه با نظم آنها برگرد حیاط بر اساس اصول زیبایی شناسی و هندسه، ترکیب یکپارچه اي را به وجود می آورد که از وحدت سخن می گوید. ( اردلان، نادر و بختیار، لادن, ( 1380

نمود وحدت در کثرت فضاي باز، داخلی اطاق ، مدرسه شیخ علیخان زنگنه (منبع: آرشیو نگارندگان)

-7 هماهنگی

هماهنگی همان تنظیم انواع ارتباطات دو یا چند شی یا معنا به گونه اي که منافی ارزش ها و عملکرد یکدیگر نباشند، می باشد. (نقی زاده، ( 216:1385 هماهنگی به همراه نظم به عنوان بیان کننده ویژگی هاي یک مجموعه متعادل ذکر می گردد و از جمله اصولی است که رعایت و وجود آن لازمه ي یک طرح و برنامه موفق می باشد و عده اي را عقیده بر این است که اصولا نظم یعنی هماهنگی یک عده اعضا. (جعفري، ( 28:1358 از جمله مصادیق هماهنگی در یک بناي معماري می توان از:

• هماهنگی عملکرد با نیازها

• هماهنگی تناسبات و هندسه حاکم

• هماهنگی فرم ها و اشکال با یکدیگر

• هماهنگی فضاها با یکدیگر

• هماهنگی فرم ها و کالبد با عملکردها

• هماهنگی طرح ها با شرایط اقلیمی

و بسیاري دیگر را نام برد.

تکرار طاق قوسها ودرب ورودي حجرهها مدرسه شیخ علیخان زنگنه (منبع آرشیو نگارندگان)

-8 توازن

آیه ي مبارکهوالأَرض”مددنَاهاوأَلْقَینَا فیها رواسیوأ نبتْنَا فیها کُلﱢمنونشَیءموزٍ “و زمین را هم ما بگستردیم و در آنکوه هاي عظیم برنهادیم و از آن هر گیاه و هر نبات مناسب و موافق حکمت و عنایت برویانیدیم.(حجر: ( 19 این آیه شریفه اشاره به توازن و موزون بودن جهان دارد. توازن یکی از صفات فعل الهی، و به عنوان اصلی که در جهت تکمیل اصل تعادل ایفاي نقش می نماید، مقوله اي در خور توجه می باشد. خروج از توازن عاملی جهت خروج از تعادل است و در نتیجه تجلی بی عدالتی است. (نقی زاده، (219:1385 توازن با ریتم و تواتر همراه و توام است. ریتم با احساس سرو کار دارد و تاثیر ریتم ذاتی است، ریتم جزئی از جریان زندگی است، ما با ریتم تنفس می کنیم و این روشن ترین واکنش انسان به ریتم است که با آن هماهنگ می شود. ریتم گاه به صورت متقارن و گاه به صورت منظم سرعت بیشتري می یابد و به اصطلاح کیفیت شاد به خود می گیرد. (پیرفون، 1384،(255:265 تواتر از پی در پی آمدن عناصر ناشی می شود، تکرار یک عنصر، مجموعه اي منظم پدید می آوردکه ساده و یکنواخت است. تکرار می تواند در قوس هاي مشابه در بنا یا تکرار پنجره در نما یا تکرار جرزهاي یکسان در بنا باشد. اما تکرار محدود به استفاده ي مکرر از عنصري با اندازه ي ثابت نیست. چه بسا جز تکرار شونده با اندازه هاي مختلف در بنا ظاهر گردد. در معماري اسلامی قوس از کوچک ترین جز یک بنا مانند مقرنس و طاسه تا شکل کلی ایوان بزرگ، در طاق نماي حیاط و طاقچه هاي درون اتاق، تقسیم بندي درون دیوار تا شکل درها، در همه جا دیده می شود. چنین استفاده وسیعی از شکل واحد، نظم عالی تري را سبب می گردد و همنوایی و هماهنگی کاملی را در مجموعه ي بنا پدید می آورد و البته وحدت در کثرت را به همراه داشته وگویی عالمی را به نمایش می گذارد که همه کثرت ها از اصلی واحد و جوهري پدید آمده اند. (نوایی، حاجی قاسمی، (78:1390

تواتر در قوس هاي مشابه در بنا یا تکرار پنجره در نما(منبع آرشیو نگارندگان)

تناسبات در نما خود را به صورت ریتم درها، پنجره ها و طاق ها نمایش می دهد. فرورفتگی ها و برجستگی ها نیز در ایجاد ریتم میان سایه و روشن نقش به سزایی را بازي می کنند و در سبک شدن بصري نما نیز بسیار موثر است. نمونه ي بسیار زیباي آن را در مدرسه شیخ علی خان زنگنه می توان دید. در این مدرسه -مانند بسیاري از مدرسه هاي دیگر- ریتم ایجاد شده توسط تزئینات تقویت شده است.

نظام ریتم در مدرسه شیخ علیخان زنگنه (منبع آرشیو نگارندگان)

پنجره ها و درها از مهم ترین عوامل ایجاد ریتم در نماهاي مدرسه هاي ایرانی- اسلامی هستند. پنجره ها علاوه بر کارکرد هاي دیگر از جمله دید و منظر، تهویه، نورگیري به عنوان یک عنصر معماري، مهم ترین نقش را در طراحی و ترکیب نماي ساختمان برعهده دارد، به همین سبب شکل، اندازه، موقعیت و سازماندهی آن در نما با دقت مورد توجه قرار داشت.

پنجره ها و درها از مهم ترین عوامل ایجاد ریتم در نماهاي مدرسه شیخ علیخان زنگنه (منبع آرشیو نگارندگان)

-9 اندازه و تناسب و مقیاس

نظم بر جهان هستی و طبیعت حاکم است و به این تربیت اندازه، مقدار وحساب معین پدیده ها نیز نمی توانند خارج از مقادیر تعیین شده وجود داشته باشد، چرا که اگر چنین شود قطعا نظم حاکم خدشه دار خواهد شد. در تعیین ویژگی هاي نظم حاکم بر آثار انسانی و همچنین براي تنظیم فعالیت هاي انسانی نیز توجه به اندازه و مقدار هر یک از اجزا و کل مجموعه مورد نظر، عنایتی ویژه را طلب می کند. یکی دیگر از مصادیق رعایت اندازه در طرح ها عبارت از رعایت تناسب می باشد. در باب تناسبات بصري و هندسی از جمله تناسبات بین ابعاد یک فضا و تناسبات بین ابعاد و فضا با دو عملکرد مجاور به طور خلاصه تناسبات بصري و هندسی بسیار سخن رفته است. (نقی زاده، (220:1 تناسب تابع مقیاس است. تناسب و مقیاس جز ضروریات یک ترکیب محسوب می شوند. در معماري ایران اولین اصل مردم واري است که به معناي داشتن مقیاس انسانی است. در این راستا از واحدهاي کوچکی چون پیمون بهره می گیرند که خود آن با ابعاد انسانی مرتبط است و ارزش آن به طریقی مطرح می شود که این مستقیما با اعتقادات، دیدگاه ها و نیازهاي معنوي و جسمی انسان ارتباط دارد و به راحتی می توان رابطه ي معماري با آن را از دید ناظران و در حد ارزش خواسته هاي ایرانی دید.