بخشی از مقاله
آثار تاريخي زنديه شيراز ، جلوه فرهنگ در پايتخت فرهنگي ايران زمين
شيراز را از آن رو بسياري به شهرشاعران و عارفان و پايتخت فرهنگي ايران زمين مي‌شناسند كه جلوه‌هاي تاريخ، تمدن و فرهنگ ايراني و اسلامي در اين كلان شهرگسترده است و رد پاي زندگي مدني در آن از دير باز وجود داشته است.يكي از جلوه‌هاي تاريخ و فرهنگ كهن ايران زمين كه در شيراز همچنان پا برجاست و ويژگي منحصر به فردي براي اين شهر فرهنگي به شمار مي‌آيد وجود مفاخر و يادمان‌هاي كهن از جمله مفاخر و يادمان‌هاي فرهنگي دوره زنديه است.آثار و يادمان‌هاي دوره زنديه كه اغلب با پسوند وكيل شناخته مي‌شود به صورت ارگ كريمخاني،بازار وكيل ، مسجد وكيل ، حمام وكيل، ديوانخانه‌و عمارت كلاه فرنگي باغ نظر است. وكيل از آن رو در ادامه نام اين عمارت‌ها آمده است كه كريم خان زند را وكيل الرعايا مي‌ناميده اند.آنچه‌اهميت وجوداين آثار رادو چندان مي‌كند علاوه پيشينه فرهنگي و تاريخي ساخت بناهاي آن توجه به‌حقوق شهروندي و احترام به مدنيت و تمدن زندگي شهري در دوره حكومت كريم خان زند در ايران زمين بوده است كه همچنان رگه‌هايي از اين نوع نگاه به زندگي مردم در اين آثار متجلي است.
آثارا بنيه كريم خان
مسجد وكيل
مسجد وكيل يا جامع وكيل از آثار دوره زنديه در شيراز است. اين مسجد با 11 هزار متر مربع مساحت، 8660 متر زيربنا، 120 متر طول و 80 متر عرض در سال 1187 ه.ق. توسط كريم خان زند در محله درب شاهزاده، خيابان طالقاني فعلي و در حد فاصل حمام وكيل و بازار وكيل ساخته شده است.
در دو لنگه ورودي مسجد با 8 متر ارتفاع و 3 متر پهنا در هر لنگه، در ضلع شمالي مسجد قرار گرفته است. و در كنار آن نيز ورودي در بازار شمشيرگرها وجود دارد.
بر فراز سر در مسجد كتيبه اي كاشي كاري شده قرار دارد كه با خط نسخ آيات قرآني بر روي آن نگاشته شده است. در پايان نيز تاريخ 1306 ه. قيد گرديده است. بر فراز آن نيز در ميان فضايي كاشي كاري شده، كتيبه اي قرار دارد كه نام فتحعلي شاه و حسين علي ميرزا با خط ثلث و آب طلاكاري شده بر روي آن نگاشته شده است.در پيشاني طاق سردر، كاشي هفت رنگ وجود دارد، در زير طاق نيز با كاشي هفت رنگ مقرنس كاري شده است. دو طرف جرز طاق نيز با تصاوير گل و بته كاشي كاري شده است در دو طرف در ورودي دو كتيبه قرار گرفته كه با خط ثلث عالي بر روي آن عبارت محمد، علي، الله اكبر بر روي كاشي نگاشته شده است. بر فراز چهار چوب اين در، سنگ سه گوشي است كه بر پايين آن نيز همان عبارات نگاشته شده و در پايان نيز تاريخ 1260 قيد گرديده است.
در ورودي به سوي دالاني هشت ضلعي گشوده مي شود كه سقف آن با تصاوير گل و بته كاشي كاري شده و بر روي آن با خط كوفي عبارات لااله الاالله و ياعلي نوشته شده است.بر ديوار رو به روي در ورودي مجلسي كاشي كاري شده به شكل مربع مستطيل قرار دارد كه به دو بخش تقسيم شده است و بر روي اين دو حديثي از حضرت رسول (ص) با خط نستعليق نوشته شده است.در زير اين كتيبه، قطعه سنگي گندمكاري به شكل مربع مستطيل قرار گرفته كه با خط نستعليق عباراتي بر روي آن نگاشته شده است. در كنار اين قطعه سنگ، كتيبه اي از سنگ مرمر مربع شكل قرار دارد كه با خط نسخ بر روي آن عباراتي نگاشته شده است.بر ديوار رو به روي حياط نيز سنگي سه گوش با عبارات لااله الا الله به خط كوفي قرار گرفته است. در زير آن نيز بخشي از آيت الكرسي نگاشته شده است.
دالان هشت ضلعي به دو راهرو متصل است كه در زاويه 90 درجه اي راهرو سوم، حياط مسجد با طول 60 متر و عرض 60 متر با كف پوشي از سنگ مرمر قرار گرفته است. در انتهاي راهرو اول سمت چپ در ورودي، دستشويي و اتاق هايي قراردارد كه پيش از اين اتاق طلاب بوده و هم اينك به انبار تبديل شده است.در وسط حياط حوضي به طول40 متر و عرض 5 متر و عمق 2 متر با تخته سنگ هايي در لبه آن به طول 3 تا 4 متر به كار رفته است.عمق اين حوض هم اينك ...متر است .در چهار ضلع حياط، طاق نماهايي قرار گرفته است كه تا ارتفاع يك متر از سطح زمين در پايين جرزها ستون ها، سنگ گندمك با تصاوير گل و بته حجاري شده، قرار گرفته است. بر فراز اين سنگ ها كاشي كاري شده است و با تصاوير گل، بته، نارنج و اسامي خداوند، مزين شده است.
در ضلع شمالي مسجد طاق مرواريد با دو گلدسته كاشي كاري شده قرار گرفته كه ارتفاع آن 20 متر و پهناي دهنه آن به تنهايي 12 متر و با جرزهاي كاشي كاري شده سمت چپ و راست طاق 20 متر است. در چهار ضلع طاق مرواريد، سه طاق نماي كوچك و يك شاه تويزه قرار دارد. يكي از اين طاق نماها، دهنه راه ورود به حياط مسجد است و سه طاق نماي ديگر جلو رواقي با 5 متر عرض را تشكيل داده اند. نماي بيروني طاق مرواريد، سقف و جرزهاي آن نيز با كاشي هفت رنگ با طرح هاي گياهي و هندي پوشيده شده است.در چهار ضلع حياط، طاق نماهايي قرار گرفته است كه تا ارتفاع يك متر از سطح زمين در پايين جرزها ستون ها، سنگ گندمك با تصاوير گل و بته حجاري شده، قرار گرفته است.
بر فراز اين سنگ ها كاشي كاري شده است و با تصاوير گل، بته، نارنج و اسامي خدانوند، مزين شده است.در ضلع شمالي مسجد طاق مرواريد با دو گلدسته كاشي كاري شده قرار گرفته كه ارتفاع آن 20 متر و پهناي دهنه آن به تنهايي 12 متر و با جرزهاي كاشي كاري شده سمت چپ و راست طاق 20 متر است. در چهار ضلع طاق مرواريد، سه طاق نماي كوچك و يك شاه تويزه قرار دارد. يكي از اين طاق نماها، دهنه راه ورود به حياط مسجد است و سه طاق نماي ديگر جلو رواقي با 5 متر عرض را تشكيل داده اند. نماي بيروني طاق مرواريد، سقف و جرزهاي آن نيز با كاشي هفت رنگ با طرح هاي گياهي و هندي پوشيده شده است. ازاره داخلي طاق از سنگ مرمر سبك است و ازاره جرزهاي دو سوي چپ و راست طاق از بنگ گندمك منقش ساخته شده است.
بر فراز پيشاني طاق بر روي كاشي هفت رنگ، عباراتي نگاشته شده است. بر روي جرزهاي دو سوي طاق نيز با خط نسخ عباراتي نگاشته شده است. در كمركش طاق كتيبه اي با تاريخ 1243 قرار دارد. در لبه داخلي طاق نيز كتيبه اي با خط ثلث از آيات قرآني قرار گرفته است.در ضلع جنوبي حياط مسجد، طاقي در قرينه با طاق مرواريد و همانند آن با چهار طاق نما ساخته شده است. در زير اين طاق، در ورودي شبستان بزرگ مسجد با ابعاد 75×36 متر قرار دارد.
طول شبستان 13 دهنه و عرض آن 5 دهنه دارد. در اين شبستان 48 ستون سنگي يكپارچه با ارتفاع 5 متر و قطه 80 سانتيمتر با طاق هاي ضربي قرار گرفته است كه به صورت مارپيچي به سبك زنديه حجاري شده است. كف پوش شبستان تخته سنگ هايي صاف است و ازاره آن تا ارتفاع يك متر و نيم از سطح زمين پوشيده از سنگ گندمك است.
در اين شبستان محرابي با كاشي هفت رنگ و تصاوير گل و بته قرار دارد كه ازاره آن به ارتفاع يك متر از سطح زمين پوشيده از سنگ مرمر است.سقف محراب مقرنس كاري شده و در وسط محراب عباراتي بر روي كاشي نوشته شده است. در گوشه هاي بيروني سقف محراب نيز آياتي با خط ثلث نوشته شده است. جرزهاي سمت راست و چپ محراب پوشيده از كاشي هفت رنگ است و در آن كاشي معرقي به كار رفته كه بر آن عبارت ياعلي به خط كوفي نوشته شده است.در سمت چپ محراب منبري با طول 6.40 متر و عرض 1.26 متر و قطر 5.5 متر از جنس مرمر مراغه آذربايجان با 14 پلكان قرار گرفته كه همچنان پابرجاست.
در ضلع غربي حياط 11 طاق نما وجود دار كه بر جرزها و لچكي آنها كاشي هاي رنگين قرار گرفته است. در پيشاني اين طاق نماها، اسامي خداوند نقش بسته است. بر پيشاني طاق ششم نيمه اي آيه اي قرآني با خط نسخ نگاشته شده و در ضلع شرقي كه قرينه ضلع غربي با 11 طاق نما و كاش كاري رنگين است، بر پيشاني طاق ششم، نيمه اول آيات طاق ششم ضلع غربي با خط نسخ نوشته شده است. در اين شبستان، سقف (گنبدهاي ميان تويزه ها) تنها در امتداد در ورودي تا محراب كاشي كاري شده و بقيه عرق چين ها از آجر است. در پشت هر دو طاق نماهاي ضلع شرقي و غربي، رواقي كوچك قرار دارد كه در پشت رواق ضلع شرقي شبستاني 4 دهنه با طول 25 متر و عرض 20 متر قرار گرفته كه سقف آن آجري است و در آن 12 ستون سنگي يكپارچه به ارتفاع 5 متر قرار دارد. اين شبستان را شبستان زمستاني مسجد مي نامند. در كتيبه هاي سر در ورودي و حاشيه ايوان آيات قرآني با خطوط ثلث و نسخ در زمينه لاجوردي نگاشته شده است. در ضلع شمال شرقي حياط مسجد، حياط كوچكي با 35 متر طول و 20 متر عرض قرار گرفته كه درون آن نيز حوضي سنگي وجود دارد.
اين مسجد يك بار به وسيله حسين علي ميرزا فرمانفرما فرزند علي شاه قاجار (1250 - 1212 ه.ق) مرمت شده است. مسجد وكيل به مدت 10 سال محل برگزاري نماز جمعه بوده است.سازمان ميراث فرهنگي اين بنا را در سال 1311 ه.ش. با شماره 182 به ثبت تاريخي رسانده است.
حمام وکیل
از بناهاي دوران كريم خان زند (1172-1193) در شيراز است كه به دستور وي در محله ميدان شاه، جنب مسجد وكيل (خيابان طالقاني) ساخته شد.
اين حمام كه به عنوان حمام عمومي شهر شناخته مي شد، داراي چهار قسمت مرتبط با يكديگر است. مدخل ورودي اين حمام هم اينك يك هشتي است كه در ابتدا وجود نداشته و دوره پهلوي احداث شده است. اين هشتي داراي سقفي با گچ كاري برجسته است. پس از آن سر بينه حمام به شكل هشت ضلعي منظم و وسيعي ديده مي شود كه بيشترين تزيينات را داراست. آهكبري هاي سقف و ديوارهاي اين قسمت مربوط به دوران كريم خاني بوده كه بيشتر به شكل طرح هاي گلداني است اما در زمان قاجاريه، آثار زنديه كلنگي شده و قاجاريان بر روي آن آهكبري هايي به شكل داستان هاي اساطيري (داستان شيرين و فرهاد، پيرزن و سلطان سنجر، بيژن و منيژه و معراج حضرت رسول) انجام داده اند، در حال حاضر نيز به جهت تنوع بيشتر طرح هاي قاجاري، يكي دو طرح زندي مرمت شده و در بقيه قسمت ها طرح هاي قاجاري حفظ شده اند. هورنور يا جامخانه هايي كه در سقف تعبيه شده اند، روشنايي اين بخش را تأمين مي كنند.
در اطراف اين سربينه، سكوهايي براي تعويض لباس ساخته شده و چهار حوض سنگي نيز جهت استحمام در آن وجود دارد.
ستون هاي اين حمام از جنس سنگ گندمك گوگرد دار و سخت است. اين ستون ها يك پارچه هستند و بر روي آنها به فرم هندسي، مقرنس گچي كم عمق ديده مي شود ولي مقرنس آن برجسته است.
در وسط محوطه سر بينه حوض كثيرالاضلاعي از سنگ ساخته شده و در يك سمت آن راهرويي است كه به هشتي دوم منتهي مي شود. در كف حمام چندين رج آجر آب خروده كار شده و بين آنها ساروج ريخته اند تا فشار آب را تحمل كند.
در دوران پهلوي حمام به دو بخش تقسيم شد. بخشي از آن سربينه حمام بود كه به زورخانه تبديل شد. در برزخ يا هشتي دوم كه به گرم خانه مي رود، قسمتي وجود داشته (در سمت راست ورودي هشتي دوم) كه ديواري ضخيم، قطور و توپر بوده و در بالاي آن (در پشت بام) حوض آبي بوده كه آب حمام از آغاز تأمين مي شده، پس از تبديل سر بينه به زورخانه، اين ديوار برداشته شده و راهي به خيابان طالقاني گشوده شد كه به در ورودي حمام تبديل گشت. هم اينك اين در مسدود و به ديوار تبديل شده است.
پس از عبور از هشتي دوم به گرمخانه حمام وارد مي شويم كه داراي سه خزينه آب گرم، آب سرد و آب ولرم است. در زير اين خزينه ها كانال هايي به نام گربه رو جهت گرم كردن حمام وجود دارد.
آب رساني به اين حمام از طريق چاهي در ضلع غربي (گاو چاه) صورت مي گرفت. در زير خزينه اصلي (آب گرم) تون حمام قرار دارد. در كف حمام نيز گربه روهايي وجود دارد كه در بدنه ديوار به دودكش ها منتهي مي شود. اين گربه روها علاوه بر آن كه گرماي اضافي را به كف حمام منتقل مي كند، دوده هاي ناشي از سوخت را نيز به بيرون هدايت مي كند.
در زمان پهلوي برخي از قسمت هاي حمام به نمره خصوصي تبديل شد. چنان كه از دو شاه نشين قرينه با دو حوض سنگي موجود در فضاي حمام، شاه نشين سمت راست به نمره خصوصي تبديل شد. هم اينك حوض سنگي آن از بين رفته است. دو شاه نشين اختصاصي ديگر پس از اين دو شاه نشين وجود دارد كه شاه نشين سمت راست در طرفين خزينه ها، به نمره خصوصي تبديل شده بود.
حمام وكيل كه به علت تغيير وضع حمام هاي عمومي از صورت قبلي خارج شده بود، در سال 1351 توسط اداره باستان شناسي مورد مرمت قرار گرفت.
