بخشی از مقاله
چکیده
معماری از بارزترین جلوه های تجلی هنر در ایران پس از اسلام بوده است. اثار معماری اسلامی مملو از راز و رمزها و مفاهیم معنوی و عرفانی هستند و هنرمند مسلمان برای خلق این اثار از جهان مادی پا فراتر نهاده و به معنویات رو کرده است. از میان تزیینات فراوان بناهای دوره اسلامی کتیبه ها حامل سخنان ارزشمندی هستند که در اکثر اثار وجود دارد. استفاده از ایات قرانی در کتیبه ها به نوعی می تواند عاملی برای ایجاد ارتباط با عالم بالا و قداست بخشیدن به فضا باشد. هدف از تحقیق حاضر بررسی کتیبه های یک نمونه بنای با ارزش معماری اسلامی و تحلیل معنا و مفهوم متن کتیبه ها و تلاش در جهت یافتن دلایلی برای چرایی استفاده از این مفاهیم توسط هنرمند است. بنای انتخاب شده مدرسه خان شیراز است که به همت االله وردی خان والی فارس و فرزند و جانشین امام قلی خان بنا شده است. معماری این مدرسه از بهترین نمونه های معماری مدارس اسلامی است. نحوه انجام این پژوهش مطالعات میدانی و استفاده از منابع کتابخانه ای و روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است.
واژه های کلیدی:معماری اسلامی، مضامین کتیبه ها، مدرسه خان
مقدمه
معماری اسلامی در طول تاریخ همیشه از ارزش و توجه خاصی برخوردار بوده و در بر گیرنده تمام خلاقیت های هنرمندان مسلمان است. فضای باز معماری اسلامی با هماهنگی و نظم نقش ها، کتیبه ها و رنگ ها، محیطی با عظمت همراه با خلوص معنوی پدید می اورد. انسان با ورود در این اماکن خود را در دنیایی معنوی می یابد که یاداور بهشتی است که قران از ان سخن به میان اورده است. 1 کتیبه ها از مهمترین عناصر در معماری اسلامی هستند و بخش مهمی از تزیینات اثار شاخص معماری اسلامی را تشکیل می دهد. بناهای عصر صفوی نیز از این عنصر هنری و زیبا و دارای مفهوم به نحوی مطلوب بهره برده اند.
کتیبه حاوی مضامین معنوی و روحانی ارزشمندی است که بر بیننده تاثیر گذاشته و از نظر زیبایی شناختی نیز حائز اهمیت می باشد.معماری بی نظیر دوران صفویه، در واقع جلوه ای نمادین از حقیقتی والاست که انسان را از کثرت جهان بیرون به وحدت الهی می رساند. کتیبه های بناهای اسلامی، اغلب از اجر، کاشی، سنگ، گچ و چوب ساخته شده و حاوی اسماء مبارک حق تعالی، ایات و سوره های قران، نام های مبارک حضرت رسول - ص - و ائمه اطهار - ع - ، ادعیه، مناجات ها، اشعار مذهبی، نام سفارش دهنده اثر یا واقف، نام حاکم یا سلطان وقت، نام سازنده اثر یا کاتب و خطاط ان، تاریخ ساخت کتیبه، اشعار فارسی و عربی، سخنان حکیمانه، فرامین پادشاهان و عهدنامه ها و پند و اندرزها می باشند .
2 یکی از بناهای مهم معماری اسلامی ایران، مدرسه خان شیراز می باشد. بنای مدرسه خان در یک شکل مکعبی بدون تکیه به بناهای دیگر در حقیقت زاییده تعهد ذهنی و تقدس کعبه است که نمود ان در بنای ورودی مدرسه با ابعاد ده، دوازده و شانزده متر، برابر اندازه کعبه مقدس مشاهده می گردد و اندازه طلایی در جای جای ابعاد مدرسه به نحوی زیبا رعایت شده است.تحقیق حاضر با توجه خاص به کتیبه های مدرسه خان سعی در یافتن مفهومی در پس هریک با توجه به مضمون و محتوای انها دارد. شیوه انجام تحقیق بازدید میدانی و بررسی متن کتیبه ها و همچنین استفاده از منابع کتابخانه ای می باشد.
مبانی نظری
کتیبه کتیبهها عناصری در معماری هستند که به طورمستقیم حامل معنایند و از نظر شکل ظاهری و محتوا و متن دارای اهمیت می باشند. کتیبه ها حتی از نگاه یک غیر مسلمان نیز قابل اهمیت و جالب توجه بودهاند. پروفسور پوپ ایرانشناس مشهور گفته: »کتیبهها، که در پیچیدگی خطوط هیجان زیادی پدید می آورند، بایدواقعاً در جای خود مورد بررسی قرار گیرند. آنها در مقام طرح ناب در خور بیشترین تحسین هستند، ولی در عین حال مسلمانان آنها را دارای خواصی باطنی میدانند.3.« از میان تزئینات معماری اسلامی خط از همه مبهم تر است زیرا ازمیان تمام موضوعات تنها این موضوع بود که به طریقی اهمیت شمایل نگاری داشت. ایات قران، مدح و ثنای بانیان، یا کتیبه های پیروزی برای توضیح کارکرد ساختمان ها یا قسمت هایی از انها و جاودانه کردن خاطره زهد بنیانگذاران مورد بهره برداری قرار می گرفت.
با استفاده از کتیبه ها می شد به طور دقیق هدف و نقشه هر یک از ساختمانها و عناصر ساختمانی را که در بناهای گوناگون دارای عملکردهای متفاوت بود، روشن کرد. و همین امر می تواند تا حدودی علت استفاده زیاد از کتیبه و تنوع انها را بیان کند. در میان خط های مورد استفاده از خط متین کوفی در مقبره قابوس - گنبد قابوس - گرفته تا مربع هایی که با استفاده فراوان طرح می شد و در انها برخی اقوال سنتی مذهبی با زیبایی جادویی ولی نه چندان قابل درک ایجاد می شد - خط بنایی - ، به چشم می خورد. و همچنین از گفته های ساده به صورت خط شکسته در بیضی های کوچک به منظور یادبودی ساختن خط بر روی سطوح وسیع دیوارها تا ترکیبی سرزنده از خطوط همراه با دیگر موضوعات تزیینی در زیر این پوششهای رسمی که هر یک از انها تاریخچه خاص خود را دارد. خط به صورت نقشمایه لاینفک معماری اسلامی در امد؛ مثل مجسمه های کلیساهای قرون وسطی که غیر از سازنده هیچکس معنی ان را نمی داند، ولی بدون انها صومعه ها بخش اعظم هویت دیرین و جذابیت امروزین خود را از دست می دهد.4 ماهیت و زیبایی کتیبه ها به عوامل مختلفی بستگی دارد.
متن ومحتوا، نوع خط، ترکیب وتناسب، نوع مواد و مصالح، اجرای دقیق وظریف وعوامل دیگری که هر کدامشان سهمی در زیبایی یک کتیبه دارند. از میان همه عوامل یکی مضمون و دیگری خط، نقش بیبدیلی دارند. »خطذاتاً حاوی معناست، معنایی پندآموز، محترم ومقدس.گویی معمار با نشاندن خط بر همه چیز، بنا را محترم و مقدس میکند. خط در فضا به گونهای کهضرورتاً خوانده شود به کار نمی رود، به نظر می رسد طراح، احساس حضور خط در فضا را نزد مخاطب مهمتر وتاثیرگذارتر از خواندن آن و دستیابی به مفاهیم آن میشمارد. به این ترتیب خط در همه جا از مسجد و مدرسه، قصر و خانه، کاروانسرا و مقبره، تکیه و آب انبار، کاربردی وسیع یافته و همه چیز را متبرک کرده است.« اغلب کتیبه ها بازتاباننده ی آیات قرآن کریماند و از منظر ما مسلمانان، قرآن منشاء تمام زیبائیها وسعادت و رستگاری بشر است وکلام خداوند است پس انعکاس کلام خدا وبه نمایش دائمی گذاشتن آن در معرض عموم بسیار با اهمیت بوده است.
5 کتیبه ها با بهره گیری از ایات قرانی فضایی معنوی را ایجاد می کندکه سرشار از قداست بصری بوده و روح ادمی را با عالم بالا و عالم معنویت پیوند می زند و او را به سلوک معنوی دعوت می کند. و نور ملکوتی ایات الهی از طریق چشم در روح نفوذ می کند. در روایات نیز امده است که نگاه کردن به قران عبادت است پس وجود ایات الهی در فضای معماری سبب ایجاد فضای معنوی می شود. فضایی که حضور در ان و نگاه کردن به دیوارها و سقف های مزین به کتیبه های قرانی برای ناظر عبادت محسوب می شود. این چنین است که روح ادمی با حضور در چنین فضایی با معنویت پیوند می خورد.
خط ثلث
بهترین و کامل ترین نمونه های خط ثلث مربوط به دوره صفوی است. برخی خط ثلث را بدان جهت ثلث گفته اند که : »یک سوم حرکات خطی آن سطح و دو سومش دور است. خط ثلث همچون سایر خطوط دارای قواعد و معیار سنجش آن بر اساس نقطه میباشد منتها اندازه وابعاد نقطه درثلث با نستعلیق فرق میکند، در خط ثلث نقطه ها کشیده و به شکل مستطیل اند اما در نستعلیق به شکل مربع، در نتیجه اندازه نقطه در ثلث بیشتر از نستعلیق می باشد. حروف در کتابت به سه بخش عمده تقسیم شدهاند:
-1 حروف تخت یا افقی مانند: ب ، ت ،ک ، گ و...
-2 حروف ایستاده یا عمودی مانند: الف ، م و...
-3 حروف مدور مانند: ی ، ل ، ح ، ق و...
شخصیت این خطوط در اقلام مختلف خوشنویسی متفاوت است. بعنوان مثال حرف الف در ثلث از اهمیت زیادی برخوردار است و ترکیب و تناسبات کلی خط ثلث، تحت تاثیر این حرف قرار میگیرند، این در صورتی است که »الف« در نستعلیق یا شکسته نستعلیق، چنین نقشی ایفا نمی کند بلکه حروفمدّور، نقش اصلی و مهمتری را بر عهده دارند. البته مبنای سنجش همهی خطوط، بر اساس اندازهی حرف »الف« تعیین میشود. در کتابت ثلث، اندازه الف هفت نقطه، محقق هشت نقطه ودر نستعلیق سه نقطه تعیین شده است. این اندازهها در کتیبهنگاری کمی فرق می کنند،مثلاً طول الفها در کتیبه تا حدودی بستگی به عرض کتیبه دارد چنانچه عرض کتیبه کم باشد طول الف کوتاهتر انتخاب می شود واگر عرض زیاد باشد، طول الف بلندتر در نظر گرفته می شود.از این رومعمولاً طول الف در کتیبه ها بین هفت تا حدود چهارده نقطه نیز متغیر بوده است.6
معماری مدارس اسلامیمدارس یکی از فضاهای مهم معماری اسلامی بوده است. در سبک بنای مدارس ارزش های دینی از اهمیت بسیاری برخوردار بوده اند به طوری که بسیاری از تزئینات به کار رفته در مساجد در مدارس نیز معمول شدند.معمول شدن بنای مدارس تاثیر زیادی در سبک ساختمان مساجد داشته، زیرا ایرانیان از ان زمان توانسته اند که تطوری در بنای مساجد و مدارس بدهند و عموما در این دوره مدارس دارای حیاط های مستطیل، باز و با اتاق گنبد داری که در انها به کار رفته بود و رفته رفته صحن های مساجد مانند فضای حیاط مدارس شکل گرفت. 7 بعدها نقشه چهار ایوانی که مورد توجه معماران قرار گرفت برایفضاهای اموزشی طرح متعارف شد. در اطراف ایوان ها، حجره هایی به صورت یک یا دو طبقه برای استفاده و اقامت شبانه روز دانشجویان و طلاب علوم دینی ساخته شد.8 این فضای معماری مدارس همزمان با تحولی که در معماری مساجد در دوره سلجوقیان به وقوع پیوست، دگرگون شد و به شکل چهار ایوانی در امد.9
بررسی نمونه موردی
مدرسه خان االله وردی خان و پسرش امام قلی خان قوللو اغاسی روی هم رفته نزدیک به 40 سال بر فارس فرمان راندند. مدرسه خان و پل خان بر روی کر در جنوب مرودشت است. دلیل ساخت ان اوردن ملاصدرا از روستای »گهک« استان قم به شیراز بوده است. پس از ساخت مدرسه، ملاصدرا در ان شروع به تدریس کرد و مکتب علمی شیراز، ارزش و شهرتی دو چندان یافت. سردر این مدرسه، بسیار بلند و پهن است. در ان چوبی و بر بالای سردر کاشی کاری و مقرنس کاری زیبایی انجام شده است . سطح دیوارها را تا ارتفاع 6 متری ، سنگ نما کرده اند و در کمرکش تاق سردر،ایات و احادیث قرانی نوشته اند. این سردر از لحاظ معماری و کاشی کاری یکی از شاهکارهای کم نظیر است . پشت در ورودی، دالانی هشت ضلعی با سقفی گنبد مانند قرار دارد که بر سطح ان کاشی کاری هنرمندانه ای انجام شده است.
کتیبه ی دورادور حاشیه سقف این دالان از ایه های قرانی است که در انتهای ان، تاریخ ساخت مدرسه به سال 1024 به چشم می خورد. بر روی این دالان، تالار ملاصدرا است. 10بنای مدرسه خان در واقع نمود تبدیل اندیشه به فضا و تقارن موجود در ان نشان دهنده ذهن متعادل شرقی و ایرانی و دگردیسی تفکر توحیدی به شکل مکان است.11 مدرسه خان از جمله بناهای مدارس معروف و بزرگ علوم فقهی دوران صفویه می باشد که در محله اسحاق بیگ شیراز واقع گردیده است؛ زیر بنای این محل که به سبک بناهای درون گرا ساخته شده 7686 متر مربع می باشد که در زمینی به مساحت 5003 متر مربع در دو طبقه بنا گردیده است، این بنا دارای یکصد حجره جهت اسکان طلاب بوده که در حال حاضر هفتاد حجره به جای مانده و نیز صحن مدرسه با یک حوض هشت گوش در مرکز و 4 باغچه در چهار طرف آن به همراه درختان نارنج و نخل مزین گردیده است، طول صحن 51 متر و عرض آن 45 متر می باشد .
12در گذشته مدرسه یک صحن مشجر مرکزی در داخل و چهار باغ یا فضای سبز که دور تا دور ان را احاطه می کرد داشت و حجره ها هم از دو جانب –درون و بیرون – به طرز دلپسندی مشرف به انها بود. این فضای سبز و باز که برای اولین بار به شیوه ای بدیع جهت مدرسه فراهم امد، بدان ارزو ساخته شد که بهشت دانش پژوهان و دانشمندان شود و همچون مدارس دیگر، هرگاه از خارج به ان نظر شود، به رباطی برون شهری برای داد و ستد دنیوی یا قلعه ای دفاعی جهت نبردهای ناگهانی که محصور در حصاری زمخت و خشن است به دید نیاید و در حقیقت اگر از خارج مانند داخل به ان نگریسته شود، شکوهی بی همتا نظر انسان را جلب کند که برای تجسم لذت های معنوی بهشتی در این جهان و تمثیل مجسم تجلی و تسری دین در اجتماع در جلوه تفکر شیعی ان ساخته شده است.
از این رو این مدرسه، طرحی نو و فرا زمان دارد.13 در مورد ویژگی و خصوصیت ساخت مدرسه ابتدا باید گفت: این بنا نشان از خصوصیات خلقی و ابتکارات علمی ویژه معمار با ذوق ان دارد که علم را با هنر چنان عجین کرده که هر بیننده به طور طبیعی پذیرای ان است و مقتضیات فرهنگ بومی را چنان با نیاز زمان پیوند زده که طوفان های حوادث و تنگ نظری غوغاسالاران هم نتوانسته است از اهمیت ان بکاهد.ساختمان مدرسه با الگو گیری از بنای مقدس کعبه ساخته شده که نمود ان در بنای ورودی مدرسه با ابعاد ده، دوازده و شانزده مترهویداست. این معیار و یا به عبارتی اندازه طلایی در جای جای مدرسه رعایت شده و در نتیجه بنا را به نحوی موزون، متناسب و خوش ترکیب جلوه گر می سازد.14 بنای مدرسه خان به شکلی است که ان را از مدارس علمی سراسر
جهان اسلام که پیش و پس از ان بنا شده متمایز کرده است.
این امتیاز نشات گرفته از جوهره اندیشه ناب اسلامی معمار ان است که با خمیر مایه فرهنگ بومی عجین شده و از ان در بنای مدرسه بهره ای در حد کمال برده تا توانسته است برابری و بهره وری را از فضا و زیبایی های ان برای همگان در هر حال فراهم نماید و جویندگان دانش و پویندگان علم با فراغت در مدرسه به درس و بحث و تحقیق بپردازند. ازاره ها و طاقنماهای سنگی جلوخان مدرسه هم در نهایت ظرافت و سادگی بنا شده و به بیننده ارامشی مطبوع می دهد و دید او را به راحتی به کتیبه کمرپوش سردر که مزین با ایات کریمه است، می کشاند. از ویژگی های دیگر مدرسه خان دستگاه تهویه هوای مطبوع ان می باشد که در هیچ بنای دیگری سابقه ندارد. سردر ورودی با تزئینات بسیار عالی و ارتفاع چشم گیر ، با کاشی های هفت رنگ تزیین شده و گل بوته های روی کاشی ها از جمله شاهکارهای هنر و معماری و کاشی کاری بوده همچنین بالای سردر، یک کتیبه با خط ثلث عالی و با قلم درشت نوشته شده که بیانگر ذوق والای هنرمند ایرانی است.
بررسی کتیبه های موجود در جبهه های مختلف بنا هشتی:
دالان ورودی مدرسه به شکل هشتی با سقفی که با شکل زیبا به صورت گنبدی با کاشی لاجوردی آبی و گل بوته های زیبا مزین شده است . در حاشیه سقف ایات قرانی با خط ثلث بر روی کاشی نگاشته شده است.کتیبه های هشتی ورودی متن کتیبه: - ایات 37-31 سوره بقره - معنی: "و خداوند همه ] معانی و مفاهیم[ نامها را به آدم آموخت؛ آنگاه آنها را بر فرشتگان ]نمایاند و[ عرضه کرد و فرمود: »اگر راست میگویید، از نامهای اینها به من خبر دهید. گفتند: »تو ]پاک و[ منزّهی! ما جز آنچه ]خود[ به ما آموخته ] و ارزانی داشته[ ای، هیچ دانشی نداریم؛ و تویی تو آن دانای فرزانه. فرمود: »هان ای آدم! آنان را از ]اسرار و حقایق [نامهای اینان آگاه ساز.
« و هنگامی که ] آدم[ آنان را از نامهایشان خبرداد، ]و آگاهشان ساخت[، ]خدا ]فرمود: » آیا به شما نگفتم که من غیب - و نهفته - آسمانها و زمین را میدانم؛ و از آنچه آشکار میسازید، و از آنچه پنهان میداشتید، آگاهم؟> و هنگامی که به فرشتگان گفتیم »برای آدم ]خضوع و [ سجده کنید«، جز ابلیس که سرباز زد و تکبّر ورزید و از کافران شد، ]همگی آنان [سجده کردند. و گفتیم: » ای آدم! خود و همسرت در این باغ سکونت گزینید و از ]نعمتهای رنگارنگ[ آن هر چه خواستید بخورید؛ و به این درخت نزدیک نشوید که از ستمکاران خواهید شد. پس شیطان هر دو را از آن ]با11غ پرطراوت و زیبا [لغزانید و آنان را از
