مقاله بازآفرینی هویت معماری ایرانی با الگو برداری از مولفه های معماری زندیه*

بخشی از مقاله

بازآفرینی هویت معماری ایرانی با الگو برداری از مولفه های معماری زندیه*

چکیده

شهر به عنوان نمود زندگی و فرهنگ بشر و به عنوان جایی که شهروندان هر روزه از آن تاثیر می پذیرند اهمیت دارد.ساختمان های شهری با فرم ها ونمودهای مختلف در حال ساخت هستند اماچیزی که ساختمان های امروزه مارا فاقد ارزش و معنا می کند بی هویتی ساختمان هاست

. وقتی صحبت از هویت می شود چالشی پیش می آید که معماری چقدر بر گرفته از معماری دوره های پیش یا بومی می باشد وچقدر وابسته به تکنیک ها و اندیشه های معاصر دنیا. جهت معنا بخشی به ساختمان ها باید به هویتی دست یافت که برای انسان ها قابل پذیرش باشد

.معیار با ثبات و اصالت بودن ساختمان ها باهویت بودن آنهاست.دستیابی به معماری با هویت مستلزم ایجاد پیوندمطلوب با گذشته است .هویت هر مکان را با حس مکان می شود درک کرد که به محیط معنا می دهدوعامل دیگری که باعث با هویت بودن ساختمان ها می شود این که افراد در محیط خاطره سازی کنندو حس تعلق به آن محیط پیدا کنند و آن محیط برای آنها منحصر به فرد می شود و دارای هویت می شود.دوران زندیه جز دوران های کمال و شکوفایی معماری ایرانی است که باعث بوجود آمدن بناهایی شده است که در رقابت با معماری امروز (معاصر )هستند بناهایی که تا به امروز ماندگار شده اند و باعث ایجاد خاطره در ذهن افراد و حس مکان شدند وهویت دارند.با توجه به اینکه این بناها در زمان خود با توجه به گذشته و تاریخ و ارزش های یک فرهنگ بوجود آمده اند و دارای مولفه هایی هستند که حس مکان و خاطره سازی را در افراد بوجود می آورند و تبدیل به سمبل ها و نمادهایی شده اند که فرهنگ وآن شهر را به خاطر می آورندو دارای هویت هستند .در این مقاله سعی می شود با بررسی و استخراج این مولفه ها و الگوبرداری از این مولفه های هویت ساز در معماری دوران زندیه به راهکارهایی برای بوجود آوردن یک معماری با هویت ایرانی دست یافت. روش تحقیق این مقاله اسنادی و کتابخانه ای است.

واژه های کلیدی:هویت, حس مکان, معماری زندیه.

مقدمه

قبل از ورود اسلام به ایران ،معماری ایران تحت تاثیرشرایط مختلف سیاسی ،فرهنگی ،مذهبی دارای مولفه ها ومفاهیم عمیق و منحصر به فردی بود که ماندگاری آن حکایت از پایداری این الگوها در گذر زمان بوده است .با ورود اسلام این مفاهیم کاملا هوشمندانه و قاعده مند توسط معماران و اندیشمندان با اصول متعالی دین اسلام پیوند خورد. این تلفیق سبب تعالی اصول ، مبانی و شکل گیری نوعی معماری هوشمندانه گردید که افزون بر تکامل هویت معماری ایران ،چهره ای ماندگار به آن بخشید

.بررسی و تحلیل عناصر و الگوهای تاریخی معماری ایران ،نشان می دهد که این مفاهیم اگرچه هریک در دوره معینی از تاریخ این سرزمین خلق شده اند ، لکن با حضور ممتد در دوره های بعدی ، تکامل و پالایش یافته و دارای هویتی مستقل از زمان گذشته و مفهوم عامی را از یک الگوی معماری ارایه می دهند که شان تجریدییافته و دارای تصویر ذهنی و بار عاطفی است. شاید به همین دلیل است که در زمان حضور در یک چنین فضاهایی ، احساس اصالت و هویت مندی به انسان دست می دهد.

اما با گذشت زمان و انتقال معماری روز اروپا وآمریکای شمالی به کشورهایی چون ایران پیامدها و عوارض ناگواری در عرصه معماری و شهرسازی ظهور پیدا کرد. در این میان یکی از مهم ترین مباحثه های رایج بین شهرسازان اعم از برنامه ریزان و طراحان شهری جامعه شناسان و روانشناسان و معماران از بین رفتن هویت شهری است.

کلیات
هویت

هویت از منابع زیادی چون ملیت ؛ قومیت و طبقه اجتماعی و جنسیت ناشی می شود.معنای لغوی هویت :بر ماهیت هستی و وجودی اطلاق می شود که از طریق صفات ذاتییا عرضی ؛ عینییا ذهنی قابل شناسایی است [1] .مکان که هویت با آن در ارتباط است یعنی جا یا قسمتی از یک فضا است که از طریق عواملی که در آن قرار دارند صاحب هویت خاصی شدهاست. [2] شناخت ما از مکان در لحظه حضور در آن است که ساختار کالبدی باخصوصیاتش ؛ تجارب ما از مکان ؛ خاطره ها و احساس های وابسته با مکان را برای ما زنده می کند و شناخت یک مکان را ممکن می سازد و آن را منحصر به فرد می سازد و به آن مکان هویت خاصی را می دهد. ما خصوصیات مکان را به صورت سیما و

چشم انداز ؛ نظم فضایی؛ رویداد؛خاطره ها وجهت گیری و یگانه پنداری تفکیک می کنیم . اگر هر کدام از این خصوصیات از بین رود وضوح و روشنی آن برای شهود از میان خواهد رفت و معنایی از پس این مکان به او متبادر نخواهد شد .[3]بر این اساس مکان اصلی ترین عامل هویت ساز خواهدبود

که انسان ها با قرار گرفتن در آن تصویر ذهنی منفاوتی در ذهن ثبت می کنند و همین تصایر باعث هویت سازی مکان می شود و باعث خاطره سازی افراد می شود که در هویت بخشی و منحصر به فرد بودن آن مکان تاثیر دارد.

مکان ها برای با هویت بودن باید ثبات و اصالت داشته باشند. مکان ها شامل پیام ها و معانی و رمز هایی است که افراد بر اساس دلایل مختلف آن ها را درک می کنند . این همان حس مکان است ؛که این حس باعث احساس

تعلق به آن محیط و تداوم حضور در آن می شود که سبب احترام به آن مکان می شود و به ان اهمیت می دهد.

از نگاه پدیدار شناسان ؛ حس مکان به معنای مرتبط شدن با مکان به واسطه درک نماد ها و رخدادهای روزمره است .

هویت باعث خاطره سازی و منحصر به فرد بودن مکان میشود وباعث به وجود آمدن حس مکان می شود.

مهمترین عوامل در ساخت حس مکان
1. معنا
2. محیط پیرامون
3. فعالیت

خاطره سازی
نشانه ها و مولفه ها وسایلی موثر و نسبتا ارزان برای غنی سازی هویت ؛ خوانایی تطابق با محیط می باشد.یکی دیگر از خصوصیات مکان ایجاد خاطره ( خاطره سازی ) آنها است.یکی از عوامل موثر در شکل گیری تصویریک مکان؛ خاطرات فردی یا جمعی از محیط است.
مکان ها و فضاهای تاریخی بیانگر خاطرات یک ملت است وگاهی تبلور عینی آن در یک سمبل و نشانه شهری شکل گرفته است.مکان ها در بوجود آوردن تکیه گاهی برای مردم و به عنوان ابزاری مناسب برای باز تولید خاطره در شهرها نقش بسیار مهمی

دارد. این خاطره سازی باعث ماندگاری و توسعه رفتارهای جمعی وفردی می شود.مکان ها خاطره ها را می سازنند و خاطره ها نیز به مکان ها شکل می دهد.مکان بی خاطره مکان بی هویت است. شهرهای معاصر در کشور با سرعت زیاد در حال تغییر و دگرگونی است .که این باعث از بین رفتن معنا و مفهوم فضاها می شود. در این بین استفاده از عناصر و مولفه های تاریخی نقش زیادی در هویت بخشی وخاطره انگیزی فضاها دارد. پیوندی که این مولفه ها در تعاملات اجتماعی برفرار می کنند ازمهمترین ویژگی ها و کارکردهای آنهاست. و این نقش سهم قابل توجهی در انتفال مفهوم و دستاورد های بشر از نسلی به نسل دیگر است.که همین هم ریشگی در اندیشه ها ؛ خاطره ها و تصویر های ذهنی باعث پیوند محکم مولفه ها با مردم می شود.علاوه بر این ها این عناصرتصویری از اندیشه حاکم بر مناسبات اجتماعی و سیاسی به دست می دهند که بیانکر نوع تفکر؛ علایق ؛تمایلات و انگاره های آن جامعه است.

باز تولید خاطره در مکان و اتصال آن به گذشته موجب تعلق حس مکان می شود. هویت یک مکان یعنی حدی که شخص می تواند یک مکان را به عنوان مکانی متمایز از سایر مکان ها شناخته وبازشناسی کند به طوری که ذارای شخصیت مستقل وبی نظیر و یا حداقل مخصوص به خود باشد.

خاطره
واژه خاطره در دهخدا به این صورت تعریف شده است : اموری که بر شخص گذشته باشد و آثاری از آن در ذهن شخص مانده باشد. گذشته های آدمی ؛وقایع گذشته که شخص آن را دیدهیا شنیده است.

خاطره در کاملترین شکل خود مشتمل بر حوادث و تجاربی است که در ظرف گذشته واقع شده و متعلق به زندگی گذشته شخص بوده و اکنون آن را بیان می کند و به

کار می گیرد. که با زمان و مکان مرتبط است.

گرچه خاطره بر گرفته از واقعیت است اما انعکاس آن عینا مانند واقعیت نیست و ذهن در واقعیت آن دخل و تصرف می کند و گاهی چیزی را انعکاس می دهد که واقعیت نیست وخیال است.خاطره وابسته به گذشته است و صحنه ای است برای پیش پنداشت های دوره و جامعه ای خاص از پدیده هاست. که حتی اگر به صورت واقعیت نیز تداوم نیابند در خاطر ما تداوم مییابند. به گونه ای که حتی اگر صد سال پیش ویران شده باشند در

خیال ما پا بر جاست ؛ زیبا و زشت می شود وتغییر شکل مییابد[9] همگرایی و تناقض های ایجاد شده در آن مکان ها تلاشی است

برای تعریف گذشته و به شکل حال باز تولید آن .
از دیدگاه شولتز مکان فضایی است که احساس می شود ؛ درک می شود و سپس با خاطره عجیین می شود.بنابراین همواره معنای مکان در ذهن بشر با خاطرات او پیوند دارد [4]خاطره ها به هستی ما معنی داده و ابعاد فضایی و زمانیزندگی ما را جهت دار می کننند. مفهوم خاطره در فضای شهری با حس تعلق خاطر همراه و با هویت همراه و مترادف است .فضاهای خاطره انگیز توسط شناخت عناصر و اجزای محیط ایجاد می شوند.

عناصر ثابت به نام عناصر آشنا ایجاد خاطره هویت سازی ثابت

حس مکان
این حس عاملی است که موجب تبدیل یک فضا به مکانی با خصوصیات حسی و رفتاری ویژه برای افراد خاص می گردد. حس مکان علاوه بر این که موجب احساس راحتی از یک محیط می شود، از مفاهیم فرهنگی مورد نظر مردم، روابط اجتماعی و فرهنگی جامعه در یک مکان مشخص حمایت کرده و باعث یادآوری تجارب گذشته و دست یابی به هویت برای افراد می شود.[5]

حس مکان از دیدگاه پدیدار شناسی
از نگاه پدیدار شناسان حس مکان به معنای مرتبط شدن با مکان به واسطه درک نمادها و فعالیت های روزمره است . این حس می تواند درمکان زندگی فرد به وجود آمده و با گذر زمان عمق و گسترش یابد.

آشنایی بسیار عمیق با مکان : این سطح زمانی به وجود می آید که شخص خود در مکان حضور دارد وبه صورت نا خود آگاه آن را تجربه می کند .در این حالت شخص با مکان یکی می شود .

آشنایی معمولی با مکان : این سطح تجربه ناخودآگاه مکان است و بیشتر از آن که فردی باشد جمعی و فرهنگی است و شامل مشارکت عمیق و بدون اندیشه در نماد های یک مکان است. این

مشارکت به ویژه در تجربه مکان های مقدس و آشنا بروز می نماید.

این سطح ، تجربه شخص حساس ولی ناآشنا با مکان است، که به دنبال فهم این موضوع است که مکان برای افرادی که درآن سکونت دارند چه شکل و معنایی دارد . در این سطح حس مکان خودآگاه است و برای مشارکت در معنای مکان بدون پذیرش قراردادهای اجتماعی تلاش می شود.[5]

حس مکان از دیدگاه روان شناسی محیطی
اصطلاح حس مکان از ترکیب دو واژه حس ومکان تشکیل شده است. اما واژه حس در این اصطلاح بیشتر به مفهوم عاطفه و محبت و قضاوت و تجربه کلی یا توانایی فضا در ایجاد حس خاص یا تعلق در افراد است. از دیدگاه روان شناسی محیطی انسان ها به تجربه حسی ؛ عاطفی و معنوی خاص نسبت به محیط زندگی نیاز دارند. این نیازها از طریق تعامل صمیمی و نوعی هم ذات پنداری با مکانی که در آن سکونت دارد قابل تحقق است . این تعامل صمیمی و هم ذات وپنداری ؛روح یا حس مکان نامیده می شود. [5]

عوامل شکل دهنده حس مکان عوامل ادراکی وشناختی

چنان که گفته شد حس مکان ترکیبی است پیچیده از معانی، نمادها وکیفیت هایی که شخص یا گروه به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه از فضا یا منطقه ای خاص ادراک می کنند. معانی و مفاهیمی که پس از ادراک مکان توسط فرد رمزگشایی می شود از عوامل ایجاد حس مکان هستند . در این صورت حس مکان تنها به معنای یک حس یا عاطفه یا هرگونه رابطه با مکانی خاص نیست، بلکه نظام و ساختاری شناختی است که فرد با آن به موضوعات، اشخاص، اشیا و مفاهیم یک مکان احساس تعلق پیدا می کند .از این رو افراد بدون حس مکان قادر به زندگی در محیطی خاص نیستند ، چرا که حس مکان توانمندی فضا یا مکان در ایجاد حسی خاص نسبت به کلیت مکان است و با این حس، مکان رابطه فرد

با تمامی مفاهیم، اشخاص و سایر موضوعات موجود در آن مکان را تأمین می کند . در این مفهوم، حس به معنای احساس مرحله قبل از ادراک نیست بلکه به معنای عاطفه یعنی مرحله پس از شناخت است . به این ترتیب مکان ها در افراد مختلف حس های

متفاوتی ایجاد می کنند و نقش شخصیت و تجارب گذشته انسان ها در دریافت این حس مؤثر ا ست. فضایی که در فرد حس مکان و تعلق ایجاد می کند دیگر برای او فضا نیست و تبدیل به یک مکان می شود.[5]

عوامل کالبدی

از نظر فریتز استیل مهم ترین عوامل کالبدی مؤثر در ادراک و حس مکان، اندازه مکان، درجه محصوریت، تضاد، مقیاس، تناسب، مقیاس انسانی، فاصله، بافت، رنگ، بو، صدا و تنوع بصری است و همچنین خصوصیاتی نظیر هویت، تاریخ، تخیل و توهم ، راز و رمز، لذت، شگفتی، امنیت، سرزندگی ، شور و خاطره را موجب برقراری رابطه متمرکز با مکان می داند. از نظر سالواسن حس مکان از تعامل سه عنصر موقعیت، منظر و درهم تنیدگی فردی به وجود می آید که هر کدام از آنها به تنهایی برای خلق حس مکان کافی نیست . عوامل مختلفی چون بی حوصلگی، یکنواختی ساختمان ها و ظهور عصر دیجیتالی تهدیدی برای حس مکان به حساب می آیند.[5] همان طور که در بالا دکر شد برای رسیدن به یک معماری ایرانی
باید به یک معماری با هویت رسید که هویت باعث بوجود آمدن خاطره (خاطره سازی ) و ایجاد حس مکان می شود .

عوامل هویت بخش به مکان
می توان اینگونه نتیجه گرفت که عوامل هویت بخش به مکان و انسان بدین صورت قابل وصفند:

مکان زمانی معنا پیدا می کند که درکی حسی از آن صورت گرفته و تصویری ذهنی از خود به جای گذاشته باشد .

در تصاویر ذهنی مواردی همچون بو ، صدا بنا احساس غم و شادی ولذت و... وجود دارد و انسان با یاداوری آنها بخشی از وجود خود را به یاد می آورد.

مکان توسط ساختار و فعالیت هایی که در آن صورت می پذیرد شناخته می شود . بالطبع هرچه قدر کیفیت مکان بالاتر باشد حس تعلق به آن و میل به بازگشت بیشتر صورت می گیرد.

در مجموع مکان (کالبد + فعالیت ) و تصویر دهنی که از آن باقی می ماند در دادن هویت محل زندگی و انسان از موثرترین عوامل هستند.

یا به طور خلاصه می توان عوامل تاثیرگذار بر روی حس مکان را که باعث پایداری در یک مکان می شود اینطور بیان کرد . [10]

عوامل تاثیر گذار در ایجاد حس مکان فضاها
از مدل مشهور دیوید کانتر ( از پیشگامان مطالعات ادراکی معماری و طراحی شهری را می توان از دیگر چارچوب های نظری که قادر به تدبین مولفه های کیفیت طراحی شهری و معماری است محسوب نمود [11] نظریه مکان پیشنهادی کانتر بیان نظری و کارامد و شایان توجه برای طراحی شهری ومعماری می باشد اما با توجه به تمام نقاط قوت آن به دلیل مطرح نشدن مبحثی در ارتیاط با بوم شناسی دارای نقطه ضعقی هم می باشد به عقیده گلکار اگر به مدل کانتر بعد بوم شناسی به آن افزود می توان ابزار مناسبی برای طراحی باشد لذا مدل چهاربعدی مکان پایدار می تواند مبنای نظری برای طراحی شهری و معماری باشد

. بنابراین از ترکیب ابعاد چهارگانه محیط یعنی کالبد ـ فعالیت ـ تصورات و اکوسیستم سه مولفه عملکردی ـ کیفیت تجربی ـ زیبا شناختی و کیفیت زیست محیطی به مثابه نیرو های کلی طراحی شهری در یک مکان استنتاج می شود [11] فاکتورهای موثر حس مکان به طور جداگانه در خصوص یک فضای عمومی می پردازیم : .1 مولفه عملکردی مولفه عملکردی حس مکان شامل چند دسته می باشند و از

عواملی تشکیل شده اند و هر یک از طریق نحوه برخورد با محیط
و یا شیوه ای از محیط تهسیلات می برد بر حس مکان تاثیر می گذارند وجود دارد . اصلی ترین موضوعی که در یک فضای عمومی مورد توجه قرار می گیرد احساس لذت از ان فضا به وجود اوردن یک خاطره جمعی در ذهن افراد برای بازگشت مجدد به آن مکان است .

فرد می تواند در یک فضای عمومی که برای برطرف کردن یک نیاز آمده را با تفرج و یا با فراغت قدم زدن ،تامین نماید و این فعالیت سبب لذت بردن از محیط شده ، فقط صرفا برای بر طرف کردن نیاز بلکه سبب لذت بردن فرد نیز می شود و به مرور زمان این فعالیت باعث بوجود آمدن حس تعلق خاطر فرد از فضا می شود .
.2 مولفه زیست محیطی عوامل زیست محیطی از جمله عواملی هستند که بر حس مکان
فرد تاثیر می گذارد از جمله عواملی نظیر نورپردازی ، بو ، اصوات
و تقلیل آلودگی هوا می توان اینطور بیان کرد که کیفیت اقلیمی خرد فضاهای شهری سبب آسایش اقلیمی در داخل و پیرامون فضا می شود .

در طراحی فضاهای شهری که همیشه با گروه زیادی از مردی مواجه است که برای برطرف کردن نیازهای مادی و یا روحی خود به آن جا می ایند .

.3مولفه های تجربی و زیبا شناختی این مولفه ها با دریافتهای ادراکی ، شناختی و تجربیات محیطی

افراد در قبال فضاهای شهری سروکار دارد . یک فضای عمومی باید برای استفاده کنندگان جذاب باشد که با احساس خوشایندی و کشش بیشتری به آنجا بیایند. برای بوجود آمدن این جذابیت باید از عوامل بصری و غیر بصری استقاده کرد. [10]

حکومت زندیه

پس از نادر شاه و حکومتش افشاریه ،سلسله ای در ایران روی کار آمد که موسس آن مردی از طایفه زند،یعنی کریم خان زند بود و چون از طایفه ((زند )) بود ،آن سلسله را زندیه نام نهادند .با حکومت خان زند 1209) ـ1163 ه.ق 1794/ـ1749 م )باردیگر سرزمین ایران از وحدت و امنیت سیاسی و اجتماعی ویژه ای برخوردار گردید .کریم خان اگرچه سال های اول عمر سیاسی خود را صرف وحدت سیاسی ایران کرد و به سرعت اراضی شمال ،شمال غربی و غرب ایران را زیر سلطه خود در اورد ،ولی آنان را در قلمرو سنتی خود باقی گذارد . وحدت و امنیتی که کریم خان به ایرانبخشید ،امکان پیشرفت در امور اقتصادی و اجتماعی را برای مردم به همراه داشت.

اوشیراز را پایتخت زندیان قرار داد و در آبادانی آن بسیار کوشید
.به دستور وی بناهای مذهبی ،بناهای عام المنفعه ،بناهای آرامگاهی و باغ های بسیاری ساخته شد .هم چنین کریم خان ضمن پیروی از مذهب تشیع سیاست مذهبی معتدلی را دنبال کرد و به پیروان ادیان و مذاهب دیگر نیز توجه نمود [7].

معماری زندیه

خلاصه ویژگی های شیوه معماری اصفهانی دوم ( شیوه شیراز ) ( معماری قرون اواخر قرن 12-13 هجری قمری ) .1نظام حکومتی : متمرکز و نسبتا مقتدر .2نظام اقتصادی : قوی

.3نظام مذهبی و اجتماعی : حاکمیت تشیه همراه با تساهل بیشتر

.4سادگی بیشتر در پلان و طرح ها ( مربع، مستطیلیا هندسی شکسته ) .5استفاده از انواع پوشش ها ( طاق و تویزه، کاربندی، تخت، گنبد،

کلمنوهای دو پوسته و ... ) .6استفاده از چوب قواره بری بعنوان کش در بنا، قواره بری و آبساب کردن آجر

.7استفاده از نقاشی، گچبری، حجاری، شیشه های رنگی و بعدا آئینه در تزئینات داخلی بنا .8استفاده از ستون های سنگی حجاری شده در سازه شبستان هاس مساجد و بعضا فضاهای مسکونی

.9توجه به معماری درون شهرییا عناصر شهر سازی مانند : میدان، مسجد، مدرسه، بازار، حمام، آب انبار، خیابانآ باغ و ...

.10توجه به معماری برون شهری مانند : جاده، پل، آب انبار و ...
[6]

بناهای معماری زندیه
همان طور که در بالا ذکر شد کریم خان زند بناهای بسیاری را در شیراز ساخته است که در اینجا مهمترین بناها را به اختصار توضیح می داده می شود :

ارگ کریم خانی
ضمن آثار مختلف این شهریار قلعه آجری با حصار بلند و برجهایی در چها گوشه آن وجود دارد که منظر خارجی آن به وضع اصلی دوران وکیل محفوظ مانده است. بر بالای مدخل اصلی آن که رو به جانب مشرق قرار دارد کجلس کاشیکاری بسیار زیبا مشتمل بر تصویر رستم و دیو نصب می باشد. کاشیکاری های زیبای دیگری هم بر بالای جبهه داخلی سر در دیده میشود که تصاویر خدمتگذاران دوره زندیه را با لباس و دستار آن عهد در حالی که ظروف میوه را به وضع شیوایی در دست دارند نشان میدهد. مرحوم شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفر در دوران حکومت خود تعمیرات خوبیاز کاشیکاری های منحصر مزبور به عمل آورده است. اطراف محوطه داخلی ارگ تالارها و اطاق ها و ابنیه مختلف دستگاه سلطنتی دوران زندیه به حال اصلی باقی است[6]

عمارت دیوان خانه

در شهر شیراز و نزدیک ارگ کریم خانی ،عمارت دیوانخانه قرار گرفته است .این بنا با مساحتی برابر با 840 مترمربع از آجر

وسنگ ساخته شده و از آثار دوره زندیه است و در واقع یکی از یکی از وزارتخانه های کریم خان زند بوده است.تزیینات قابل توجه بنا نیز شاید به همین دلیل باشد .دیوان خانه در ابتدا حیاط بزرگی بود که تا باغ نظر امتداد مییافت و از طراحی باغ ایرانی تبعیت می نمود . ورودی بنا در جنوب باغ بوده که امروزه از بین رفته است و به جای آن بانک ملی ساخته شده است .محور اصلی باغ با یک حوض کشیده وتعداد زیادی فواره شکل گرفته است و این به دلیل توجه به عنصر آب در باغ سازی ایرانی بوده است.در این دیوانخانه ،عمارتی بنا شده است که دارای ایوان مرکزی بزرگی با سقفی بلند ومسطح است و دو ستون یکپارچه سنگی مرتفع نیز در جلو آن قرار داشته است .آقا محمد خان قاجار این دو ستون را به تهران منتقل کرد و در کاخ گلستان نصب نمود و به جای این دو ،دو ستون چوبی هشت وجهی روی پایه ای سنگی به ارتفاع یک متر در آن محل نصب کرد .سقف این ایوان از نوع تحت وقاب بندی بود که اکنون بطور کامل ریخته و سقف سوم یعنی خر پشته نمودار شده است .در دو طرف ایوان ،دو راهرو وجود دارد . در دو طرف تالار اتاق هایی بنا شده که محل انجام امور دفتری خاندان زند بوده است . این اتاق ها از بیرون پله ندارند و ارتباطشان از طریق راهروست. بر روی راهرو ها ،اتاق هایی وجود دارد .در جلو عمارت نیز ،دو حوض بزرگ ساخته شده است .بنای دیوانخانه مجموعه ای کم نظیر از انواع تزیینات رایج در معماری ایرانی است . [7].

مسجد وکیل
در نزدیکی باغ و عمارت موزه پارس ابنیه عمومی شهر شیراز از آثار معروف کریم خان زند که شامل مسجد و بازار . حمام و آب انبار است قرار دارد. مسجد وکیل از مهمترینیادگارهای شهریار زند بوده مشتمل بر صحن دلبازی است که سر در اصلی آن در جانب شمال و شبستان وسیع آن بر جانب جنوب قرار دارد.

ایوانی در پشت سر در و ایوان دیگری جلو شبستان واقع بوده حوض طویلی در وسط صحن و یک ردیف طاق های بسیار متناسب در مشرق و مغرب صحن ساخته اند. شبستان جنوبی دارای 48 ستون سنگییکپارچه عالی و منبر چهارده پله که آن هم سنگ مرمر یکپارچه است می باشد. تاریخ بنا سال 1187 هجری ( 1773 میلادی ) بوده تصور میرود تزئینات و کاشیکاری آن در عهد کریم خان زند پایان نیافته بوده است بدین جهت کتیبه های کاشی در ایوان ها و قسمت های مختلف مسجد

بنام فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه و حکمرانان و شخصیت های دیگر با ذکر سال تاریخ های متعدد به چشم می خورد که حکایت از تعمیر و اتمام این بنای تاریخی زیبا و مهم مینماید. [6]

بازار وکیل
بازار طویل خوش طرحی که تصور میرود شهریار زند پس از ملاحظه بازار قدیمی لار ( از آثار زمان شاه عباس کبیر ) طرح آن را در شیراز ریخته است از بهترین آثار مرحوم وکیل بشمار میرود

و از نزدیکی دروازه اصفهان تا مدخل بازارهای قسمت شهر قدیم شیراز امتداد دارد و مشتمل بر حجره هایی با سکوی پهن در طرفین و 74 دهانه طاق های بلند و خوش تناسب بوده است و چهار سوق بلندی در میان آن واقع گردیده بازارهای فرعی شرقی

و غربی آنرا قطع مینماید. چند دهانه طاقها و تعدادی دکانهای بازار وکیل ضمن امتداد خیابان زند از میان رفته است. [6]

موزه پارس

نزدیک ارگ کریم خانی در کنار خیابان زند باغی از دوران کریم خان زند به نام باغ نظر وجود دارد که بنای کلاه فرنگی درون آن واقع است. بنای مزبور بصورت کوشک هشت ضلعی زیبایی ساخته شده تزیینات کاشیکاری در خارج و نقاشی ها و مقرنس کاری های داخل آن از هنرنمایی های جالب عهد کریم خان زند محسوب می گردد. درون آن مشتمل بر محوطه مرکزی است که حوضی از مرمر در میان آن و چهارنشین در چهارسو و چهار اطاق در چهار گوشه آن واقع می باشد و مقبره کریم خان در شاه نشین شرقی آن قرار داشت . در چهار سمت خارج بنای مزبور چهار حوض موجود بود که سه حوض آن به حال خود باقی است و حوض جانب شمالی با قسمتی از باغ ضمن اصلاحات شهر شیراز در مسیر امتداد خیابان زند قرار گرفت و بطوریکه در شرح آرامگاه حافظ توضیح داده شد سنگ های آن را برای احداث حوض های جدید حافظیه بکار بردند. در سال 1314 شمسی موزه پارس در عمارت کلاه فرنگی مستقر گردید.. [6]

حمام وکیل

این حمام ،در مجاورت مسجد وکیل و آب انبار مجموعه کریم خانی است . از دو فضای اصلی ،سر بینه و گرمخانه ،و فضای خدماتی متعدد تشکیل شده است و دارای مساحت 1350 متر می باشد. سربینه وسیع ترین فضای حمام است و قاعده هشت ضلعی

منتظم دارد . قاعده بخش میانی سربینه نیز هشت ضلعی است و حوضی به همین شکل در میانه آن قرار دارد. طاق رسمی بندی خوش تناسب ووسیعی ،که بر هشت ستون سنگی حجاری شده استوار است . بخش میانی سربینه را پوشانده است . چهار حوض کوچک در چهار سکوی روبروی هم محورهای فرعی سربینه را شکل داده اند. در از دو بخش تشکیل شده اشت که بخش اصلی آن فضایی هشتی مانند با طاق رسمی بندی و تزیینات آهکبری بر سقف و دیوارهاست. میان در ،مطابق معمول ،به گونه ای طراحی شده که تبادل حرارت را در بین سربینه وگرمخانه به حداقل برساند و مانع دید مستقیم در بین آن دو گردد. گرم خانه فضایی با قاعده مربع و کوچکتر از سربینه است که چهار ستون سنگی و طاق رسمی بندی فراز آنها بخش میانی آنرا شکل داده اند. در ضلع شمالی گرم خانه ،سه خرینهقرار دارد :خزینه میانی ،با قاعده مربع ،مخصوص آب گرم بوده و دو خزینه طرفین با اب سردو ولرم پر می شده است.گلخن و انبار سوخت در پشت خزینه ها قرار دارد. گرم خانه تزیینات آهکبری داشته که بخش هایی از آن هنوز باقی است .در سوی شمال شرقی حمام ،گاورو قرار داشته است.[7]

آرامگاه حافظ

بنای اصلی آرامگاه حافظ از آثار کریم خان زند و مربوط به سال 1187 هجری ( 1773 مسیحی ) بوده ایوانی دارای چهار ستون سنگی در وسط قرار داشت که از دو جانب شمال و جنوب گشاده بود و در دو سمت آن دو اطاق بنا کرده بودند. قبر حافظ خارج از این بنا در وسط قبرستان پشت آن قرار داشت و در ادوار بعدی نرده آهنی در اطراف قبر گذارده بودند که صورت مناسبی نداشت.
از سال 1314 تا 1317 شمسی بارگاه حافظ به صورتی که اکنون موجود است از طرف وزارت فرهنگ درآمد. سنگ حوضهای کریمخانی که ضمن امتداد خیابان زند شیراز خراب گردید به محوطه آرامگاه منتقل و در حوض های آنجا به کار گذارده شد و با حفظ چهار ستون اصلی بنای قدیمی 16 ستون پکپارچه سنگی نظیر آنها تهیه نمودند و ایوان بزرگ بیست ستونی کنونی را بطول 56 متر با تزئینات نقاشی و گچبری و کاشیکاری تماما به سبک های قدیم و اصیل شیراز ایجاد کردند. بنای اصلی آرامگاه نیز بصورت سکوئی با هشت ستون سنگییکپارچه و سقف مسین و تزئینات کاشیکاری و اشعار در محل قبر محاذی وسط ایوان بزرگ

در باغ دوم ایجاد گردید و سنگ قبر قدیم در محل اصلی خود محفوظ ماند.. [6]

آرامگاه سعدی
خیابان گلستان ( خرابات سابق ) که از جلو آرامگاه حافظ می گذرد پس از طییکی دو کیلومتر به جانب شمال میپیچد و از مجاورت باغ معروف دلگشا گذشته به قریه سعدیه میرسد که آرامگاه سعدی در آنجا واقع است.

ابنای قبلی ارامگاه از دوران کریم خان زند و شامل دو اتاق بزرگ در دو طرف و ایوان وپله و طاق نما و غرفات کوچک در وسط بود

و در یک اطاق مقبره سعدی و در اطاق دیگر قبر مرحوم شوریده فصیح الملک شاعر معروف شیرازی در قرن اخیر قرار داشت. تعمیرات و اصلاحاتی هم بوسیله مرحوم فتحعلی خان صاحب دیوان و مرحوم حبیب االله خان قوام الملک در آن انجام گرفته بود

و طبعا برای احداث بنای کنونی ساختمان قدیمی را منهدم ساختند. اینک قطعاتی هم از سنگ قبر بسیار قدیمی و کتیبه سنگی بنایی قدیمی تر از دوران کریم خان که ضمن خاکبرداری ها در محوطف آرامگاه کشف گردیده است درون آرامگاه سعدی محفوظ می باشد. محل قبر مرحوم شوریده نیز بوسیله ایوانی متصل به آرامگاه سعدی بوده مجموعا به صورت بدیعی درآمده است. [6]

چهل تن

به مسافت کمی در شمال حافظیه محوطه مشجر با صفایی است که چهل سنگ مزار به یک اندازه در آن قرار دارد و چند اطاق و

حوض آبی هم در سمت شمال آن ساخته اند. محوطه مزبور در زمان کریم خان زند محصور و آباد شده، سنگهای قبور را در نیمه دوم قرن 13 هجری بفرمان مرحوم فرهاد میرزا والی فارس بر قبور چهل زاهد و عارف که هویتشان مشخص نیست نهاده اند. [6]

هفت تن

کمی بالاتر از باغ چهل تن محوطه محصور و مشجر دیگری به نام هفت تن با ایوان و بنای زیبایی وجود دارد و از آثار خارج باغ معلوم می گردد در زمان قدیم ابنیه و متعلقاتی در مجاورت این محل وجود داشته که از میان رفته است. داخل باق هفت سنگ قبر یک شکل و قبور دیگری از عرفا وجود دارد و در سمت شمال بنایی از عهد کریم خان با ایوانی که دو ستون سنگییکپارچه و نقاشی ها و تزئینات ان زمان را در بر دارد موجود است و اطاق ها و طاق نماهایی در دو جتنب ایوان محل آسایش و توقف بازدیدکنندگان و مجاورین آن است. [6]

مولفه های معماری زندیه
با توجه به آثار مهم دوره زندیه که بطور خلاصه در بالا توضیح داده شد مهمترین مفاهیم و ویزگی های معماری زندیه بصورت یک جدول در زیر در آمده است :