بخشی از مقاله
چکیده
از جمله مسائلی که در آموزش و پرورش ایران با چالش رو به رو است مسئله معماری مدارس است که طبق استاندارد های جهانی و مطابق با فرهنگ ایرانی اسلامی نیست.اگر چه در معدود مواردی به اهمیت معماری مدارس توجه می شود اما باز هم به طور کامل این استاندارد ها رعایت نمی شودازآنجا که یکی از فاکتورهای تأثیر گذار بر یادگیری دانش آموزان محیطی است که درآن تحصیل می کنند همچنین فرایند آموزش ، در تعامل با فضای اجتماع پذیر است چرا که ، فضاهای گردهم آورنده، امکان تمرین کار گروهی و مشارکت بیشتر دانش آموزان را فراهم می کند بنابراین انعطاف پذیری و امکان گسترش فضا میتواند در افزایش شوق یادگیری بسیار تأثیرگذار گردد.
با توجه به این موضوع، این پژوهش در پی رسیدن به سازوکار چگونگی اثرگذاری عناصر محیطی و کالبدی بر میزان و نوع تعاملات اجتماعی دانش آموزان است. درجریان مقاله به بررسی ومقایسه نمونه های موردی از مدارس سنتی ومعاصر وروند تحول فضای کالبدیشان پرداخته خواهد شد که برای اخذ اطلاعات از مطالعات کتابخانه ای وتحقیقات میدانی استفاده شده است.نتایج بدست آمده حاکی از آن است که توجه به هرکدام ازعوامل تاثیرگذار محیطی درطراحی مدارس بارویکرد ارتقاء تعاملات اجتماعی درجهت یادگیری بیشتر کاربران ،ضروری است . عرصه بندی فضاها ، معیارهای انعطافپذیری و مبلمان ،نحوه گردش در فضای باز و بسته ازجمله موارد تاثیرگذار دراین امر می باشند.
-1 مقدمه
انسان موجودی پیچیده است که دارای انگیزش های مادی ، روحی ومعنوی گوناگون ومتفاوت می باشد . انگیزش نیرویی هدایت کننده ، سازمان دهنده ادراک ورفتار هدفمند آدمی است ، درمعماری مدارس نیز توجه به خواسته ها ونیازهای دانش آموزان الزامی است ،زیرا توجه به نیازمندی ها از پارامترهای موثر تربیتی درامر آموزش وپرورش نوین به شمار می آیند . همان گونه که روانشناسان دربررسی مسائل آموزشی ، همواره عوامل گوناگونی چون خانواده ، معلم ، روش تدریس ، کتب درسی ، مدیریت آموزشی وغیره را به عنوان عوامل موثر درفرایند تحصیلی مورد تاکید قرار می دهند ، معماری یا فضای فیزیکی مدرسه را نیز به عنوان عامل زنده وپویا درکیفیت فعالیت های آموزشی وتربیتی دانش آموزان موثر می دانند.
دریک نگاه سیستمی ، چگونگی معماری مدارس ، اصول وعناصر تشکیل دهنده آن نظیر تناسبات اجزا ، مقیاس ، نوع سازمان دهی فضا ، رنگ ، نور ، صدا ، فضای باز محوطه وغیره می توانند اثرات قابل توجهی بر دانش آموزان باقی بگذارند . مدرسه مطلوب ،یادگیری را آسان کرده ، نشاط وشادابی را برای کودکان و نوجوانان به ارمغان می آورد ومدرسه نامناسب ، تنگ ، تاریک ، خشک وبی روح ، کسالت وافسردگی را برای دانش آموزان به همراه خواهد داشت وبر میزان یادگیری وحضور فعال وبانشاط آنان درمدرسه تاثیر منفی دارد وبرای رسیدن به فضای آموزشی مطلوب ، ابتدا باید به شناخت نیازهای گروه سنی پرداخت. در این میان ، مطالعه الگوهای رفتاری درمحیط های آموزشی وبررسی معماری مدارس اسلامی ، شناخت نیازمندی ها را سهل خواهد نمود.
دراین باب بارکر روان شناس اکولوژیک ، عقیده دارد : بین ابعاد فیزیکی - معماری ورفتاری - قرارگاه های فیزیکی - رفتاری - رابطه خاصی وجود دارد . بنابراین، نیمکت های کلاس درس ، طرز چیدن آن ها بر رفتار و یادگیری دانش آموزان تاثیر خواهد گذاشت - غفاری ، - 67:1378انسان هم بر محیط تاثیر می گذارد وهم تحت تاثیر محیط قرار می گیرد . بررسی ها نیز نشان می دهد که محیط معماری تاثیر مستقیم دریادگیری دارد.ازجمله کسانی که دراین زمینه تاکید دارد ، فارابی است . وی ویژگی های محل سکونت وساختمانی را در شخصیت و تربیت انسان موثر دانسته است وتاثیر محیط جغرافیایی وکیفیت ساختمان ها را از اصول تربیتی می داند و معتقد است که چگونگی معماری ساختمان ها ، گاهی اخلاق های متفاوتی را ایجاد می کند - پژوهشکده حوزه و دانشگاه ، - 270-
-2 ضرورت بیان مسئله
نیاز دورهمعاصرِ جامعه یمدنیِ ایران به گسترش آموزش و پرورش و بخصوص آموزش همگانی، موجب ساخت مدارس متعدد اما فاقد هرگونه نقش سازنده و مثبت درجهت رشد فرایند تعلیم و تربیت شده است و با وجود تغییرات و پیشرفتهای بسیار در محتوای آموزش، الگوی فضایی مدارس در صدسال اخیر بدون تغییرات مثبت وتکامل بوده است این درحالی است که فضاهای کالبدی مدارس سنتی ایران با فراهم نمودن جذابیت وتنوع ، با انعطاف پذیری وارتقاء کیفیت تعاملات اجتماعی ، محیطی زنده وسرشار از تعاملات انسانی به ارمغان می آورد وموجب ارتقاء یادگیری می گردد دراین مدارس ، پیوند وتعامل بین فضای باز وبسته ، آنچنان قوی است که با تفکیک این دوفضا از یکدیگر ، مفاهیم ومعانی ساختاری وآموزشی خود را از دست می دهند ودیگر قابل تصور ودرک نخواهند بود.
بنابراین فضای باز ونیمه باز درمدارس سنتی ، مصداقی قابل استناد از نقش وعملکرد آموزشی فضای باز است. اما الگوی غالب ، درطراحی مدارس کنونی ، بدون توجه به قابلیت های عملکردی آموزشی فضای باز، با تاکید بر جنبه ی سرگرمی وتفریح ، برای بازی وفعالیت های فیزیکی است .بنابر این لازم دانسته شد تا به بررسی ویژگی های تاثیر گذار در معماری مدارس پرداخته شود وهرکدام از عوامل موثر درمحیط آموزشی را از دیدگاه محققان روانشناسی محیط درزمینه مطالعه الگوهای رفتاری کودکان درمحیط های آموزشی از قبیل اندازه وابعاد مدرسه ، نورپردازی و ... که نقش عمده ای در افزایش یادگیری دارند را تحلیل کرده وهمچنین تاثیر هریک درمعماری مدارس سنتی و معاصر مورد بررسی قرارگیرد.
-3 بررسی عوامل محیطی تاثیر گذار بر یادگیری
فضاهای آموزشی به عنوان یکی از مهم ترین فضاهای شهری ، باید مورد توجه قرارگیرند . زیرا برای افراد ، اولین محیطی که مقررات درآن اعمال می شود ، مدرسه است . بنابراین ، ایجاد محیطی آرام ، دوست داشتنی ولذت بخش ، موجب جلب توجه وتمایل دانش آموزان برای حضور درمدرسه وارتقای سلامت روانی آنان می شود، ازاین روی شناخت عواملی که می تواند مطلوبیت این فضاها را افزایش دهد از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
درسال های اخیر افزایش ضریب شهرنشینی ، زمینه استقرار نامناسب فضاهای آموزشی را فراهم کرده است . لذا سرعت شتابان درساخت وساز فضاهای آموزشی امکان هرگونه اصلاح کیفی را سلب می کند . به همین دلیل این فضاها بدون درنظر گرفتن ضوابط ومعیارهای طراحی ونیازهای روحی ومادی دانش آموزان ساخته می شوند . تسهیلات فیزیکی مدرسه تاثیر اساسی برعملکرد دانش آموزان واثر بخشی کار معلمان دارد . در شرایط یکسان پیشرفت تحصیلی کسانی که درمدارسی با تسهیلات مناسب تحصیل کرده اند 5 تا 17درصد ازدیگران بیشتر بوده است . - زمانی ، نصر، - 1386 درذیل به مواردی اشاره شده است که تاثیر بسزایی در کارایی محیط های آموزشی دارند:
1؛-3 نور
شرایط روشنایی یکی از عوامل مهمی است که برای یک کلاس درس باید درنظر گرفته شود . این جنبه ، به خصوص خوانایی اطلاعات را تحت تاثیر قرارمی دهد . دراین بین نور روز بسیار مهم است - ازی،. - 2007 نورپردازی مناسب دریک مدرسه منجر به بهبود عملکرد دانش آموزان ، خلق محیط داخلی سالم تر ، جلوگیری از یکنواختی محیط و... می شود. - کامل نیا ، - 1389
2؛-3 دما
شرایط حرارتی می تواند سلامت کاربران را تحت تاثیر قراردهد وشرایط نامطلوب می تواند باعث بی تفاوتی وحتی استرس شود - ازی ، - 2007
3؛-3 تهویه
هوای تازه نیزبرای جلوگیری از خستگی دانش آموز ، مورد نیاز است - ازی ، - 2007
4؛-3 صدا
یک مشکل شایع درمدارس مناطق شهری ، واقع شدن درنزدیکی ترافیک مسیرهای شلوغ است . سروصدا برفهم وارتباط کلامی تاثیر می گذارد - ازی ، - 2007
5؛-3 ابعاد
مدارس کوچک تر ، یک محل امن برای دانش آموزان همراه با نظم وانضباط بیشتر را تامین می کنندو مشکلات کمتری را به وجود می آورند ، درنتیجه خانواده ها ، معلمان ودانش آموزان احساس رضایت بیشتری دارند - ازی، - 2007 با توجه به نقش واهمیت احساس عدم ازدحام درتعادل روانی توصیه می شود همزمان با کاهش تراکم کلاسها به منظور کاهش تراکم حجم کلاس ها اقدامات موثر - افزایش ارتفاع کلاس ها - صورت گیرد تا در صورت افزایش ناخواسته تعداد دانش آموزان ، کمبود اکسیژن واحساس ازدحام مانع پیشرفت دانش آموزان وموجب خستگی نشود - مرتضوی - 1376دیوارهای بلند وضخیم وراهروهای تنگ وطویل ، حس محصور بودن وزندانی شدن را القا می کنند. - ازی ، - 2007
6؛-3 رنگ
رنگ های آبی روشن ، زرد ، سبزونارنجی برتوانایی یادگیری دانش آموزان می افزاید وتوانایی هوشی را تا 12 درجه افزایش خواهد داد. رنگ های سفید ،سیاه وقهوه ای ، سبب کاهش ضریب هوشی می شوند . "والتر" به این نتیجه رسید که رنگ های سفید ، خاکستری یا دیوارهای بدون رنگ درمحیط هایی که افراد وگروه ها گرد هم می آیند ، مناسب نمی باشند.
7؛-3 فضای ورودی
فضای ورودی درمعماری کهن ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار است .درآثار به جا مانده از مساجد، مدارس ، کاخ ها ، حمام ها ، کاروانسراها ، باغ ها وحتی خانه ها آشکار است که ترکیب کالبدی ورودی ها با فضای اطراف ، تزئینات ، نقوش ، به کارگیری رنگ و تعداد ورودی ها ، بر پایه اصول و اعتقادات مردم طراحی شده اند.متاسفانه ، ورودی کم وبیش درمعماری معاصر ایران اهمیت خود را ازدست داده است و ورودی مدارس ازاین امر مستثنی نیست . فضای ورودی فقط به دیوار ، در وپرده ختم می شود وخاصیت دعوت کنندگی ندارند ورنگ آمیزی ویا طرحی جهت جذب دانش آموزان به مدارس انجام نمی شود.
