بخشی از مقاله
چکیده
دروغگویی پدیده فرهنگی و منفی اجتماعی از صفات زشت و ناپسند اخلاقی است که متاسفانه امروزه در بین افراد جامعه بطور شایع مشاهده می شود. از آنجا که فطرت انسان به سمت راستی و راستگویی گرایش دارد و به دنبال حقیقت است لذا دروغ و دروغگویی را ناپسند دانسته و آن را نکوهش می کند. دروغ یکی ازآفات زبان است و در فرهنگ اسلامی از گناهان کبیره شمرده شده است. دروغ گویی عوارض و پیامدهای اجتماعی نامطلوبی دارد؛ برای مثال برخی از صاحب نظران یکی از بزرگ ترین پیامدهای دروغ گویی را از بین رفتن اعتماد اجتماعی میان افراد، سازمان ها و مردم یا میان مردم و حکومت می دانند ما در این تحقیق سعی بر آن داشتیم که به شکل شناسی پدیده ی دروغ در حد بضاعت ناچیز علمی خود بپردازیم: ابتدا در شناخت عوامل انسانی آن به عنوان مجریان و عوامل وضعیتی آن به مثابه ی بستر رابطه های دروغین کوشیدیم و آنگاه به کمک قالب نظری معینی که در پیش رو داشتیم و با استفاده از چند مفهوم کارآ به الگوسازی این وضعیت ها نشستیم و با اینکار تا حدّی به تعیین جایگاه دروغ در فرهنگ خودی و الگوهای رفتاری آن در روابط اجتماعی خود پرداختیم.
کلمات کلیدی: دروغ - دروغگویی - الگوسازی - آفات زبان - پیامد اجتماعی
مقدمه و بیان مسئله
دروغگویی پدیده فرهنگی و منفی اجتماعی از صفات زشت و ناپسند اخلاقی است که متاسفانه امروزه در بین افراد جامعه بطور شایع مشاهده می شود. از آنجا که فطرت انسان به سمت راستی و راستگویی گرایش دارد و به دنبال حقیقت است لذا دروغ و دروغگویی را ناپسند دانسته و آن را نکوهش می کند. دین مبین اسلام نیز دروغگویی را مذمت نموده و خداوند سبحان دروغگو را نفرین نموده است - قرآن کریم سوره آل عمران آیه . - 61انسانها بر اساس فطرت پاکش، گرایش به صداقت و راستی دارند دروغگویی یک امر عارضی و اکتسابی است که به علل و عواملی نسبت به بعضی اشخاص عارض می شود.
البته برخی از عوامل درونی است که به خصوصیات روانی یعنی احساس و عواطف مربوط می شود مانند ترس، احساس حقارت، حسادت و تلقین پذیری و الگوگیری که برای وادار نمودن افراد به دروغگویی نقش موثر دارد. از عوامل دیگر عوامل بیرونی است مثل رسانه های جمعی، شیوه تربیتی اشتباه، جلب منعفت و دفع ضررها، شهرت طلبی، عداوت و دشمنی، فرافکنی و خود نمایی باعث می شوند که افراد برای بدست آوردن و یا دورکردن آنها به دام دروغ و دروغگویی گرفتار شوند. رشد و بلوغ یک جامعه به میزان صداقت موجود بین مردم بستگی دارد. صداقت از یک سو موجب افزایش اعتماد به نفس در افراد و از سوی دیگر باعث برقراری پیوندها و روابط دوستانه بر مبنای تعاملات فکری و ذهنی بین اعضای جامعه می شود.
این امر از کوچک ترین نهاد اجتماعی جامعه یعنی خانواده آغاز می شود چرا که بیشترین تنش و ارتباطات فکری ذهنی برای هر فرد در محیط خانواده صورت می گیرد. تاثیرات منفی دروغگویی بیش از همه بر فکر و ذهن فرد تاثیر منفی گذاشته و به تبع آن این پریشان حالی و استرس در مراودات با دیگران مشخص خواهدشد به طوری که فرد دروغگو پس از مدت کوتاهی با رفتار و گفتار اغراق آمیز بین دوستان و آشنایان انگشت نما می شود. اگر از تاثیرات منفی دروغگویی بر روح و ذهن و سایر تاثیرات مخرب آن در حوزه زندگی شخصی بگذریم تاثیر آن بر شالوده و تار و پود جامعه و فاصله گرفتن مردم از هم را نمی توان نادیده گرفت.
صادق نبودن با دیگران و نبود اعتماد بین مردم خواه ناخواه می تواند به عرف و در نهایت فرهنگ غلطی تبدیل شود که دیگر نمی توان غبار آن را از جامعه زدود.در سنت اسلامیتقریباً تعریف واحدی از دروغ وجود دارد که بین اهل لغت، فقهاء و علمای اخلاق مشهور است. دروغ یعنی خبری خلاف واقع - طبرسی،. - 1415دروغ معمولا بیانی خلاف واقع و یا کتمان یک واقعیت است و عملی است که فرد کم و بیش به طور عمدی سعی می کند گفتار یا عمل نادرست را در ذهن دیگران درست و حقیقی جلوه دهد. دروغ در واقع سخن و مطلبی است که مطابق با واقع و حقیقت نیست یعنی بین آنچه که توسط فرد بیان می شود و آنچه در جهان خارج وجود دارد در رابطه منطقی و صحیح وجود ندارد - کرامت زاده،. - 1395
دروغ گویی به عنوان بیان امری به صورت نادرست و آگاهانه جهت گمراه کردن فرد دیگر و تلاش برای باور به آن مسأله را گویند. اگرچه انسانها سعی دارند در مناسبات اجتماعی خود جانب صداقت را حفظ کنند - دی پالو و همکاران،1996 به نقل ازتالوار و کروسمن - .دروغ یکی ازآفات زبان است و در فرهنگ اسلامی از گناهان کبیره شمرده شده است. شاید به همین خاطر، عامل بسیاری از گناهان نیز بوده است. در اسلام دروغ از یک طرف عملی غیر اخلاقی و از طرف دیگر مسبب اعمال غیر اخلاقی دیگر هم می شود. لذا نسبت به گناهان دیگر بیش ترحائز اهمیت است - سعیدیان،. - 1388دروغ گویی عوارض و پیامدهای اجتماعی نامطلوبی دارد؛ برای مثال برخی از صاحب نظران یکی از بزرگ ترین پیامدهای دروغ گویی را از بین رفتن اعتماد اجتماعی میان افراد، سازمان ها و مردم یا میان مردم و حکومت می دانند - محدثی و فلسفی،. - 1394
وقتی اعتماد نباشد حتی در ابعاد مختلف زندگی روزمره هم تأثیر می گذارد. در واقع اعتماد اگر نباشد و دروغ که فراگیر شود تک تک روابط ما از روابط بین فردی در داخل خانواده گرفته تا ابعاد وسیع تر اجتماعی متأثر از آن خواهد بود و جو سوءظن و بدبینی حاکم خواهد شد. این بدبینی، استرس و فشار روانی شدید و دائمی را در پی خواهد داشت که تأثیرات عمدهای بر روابط بین افراد و سلامت عمومی خواهد داشت. رواج دروغ و دروغ گویی پیامدهای منفی زیادی بر شبکه روابط انسانها به تعبیری، سرمایه اجتماعی موجود در جامعه دارد. در جامعه ای که دروغ فراگیر شود و جای اعتماد را بگیرد سرمایه اجتماعی هم مختل می شود.
دروغ گویی امری اجتماعی است، زیرا در روابط انسانی و اجتماعی تحقق می یابد. ما همیشه با تصور حضور و وجود دیگری دروغ می گوییم. در جامعه ی ما نیز انواع دروغ گویی از تعارفات و ملاحظات روزمره، که به بخش اجتناب ناپذیری از دروغ های خاص ایرانیان تبدیل شده اند، گرفته تا دروغ هایی که هر روزه با عنوان مصلحتی یا غیر از آن به اعضای خانواده، دوستان، همسایگان، و هم کاران و مشتریان می گوییم مشاهده - محدثی و فلسفی، - 1394 تحقیقات نشان می دهد با وجود آنکه دروغ گویی در اغلب فرهنگ ها و ادیان نکوهش شده است، در همه ی جوامع انسانی
به نحو جدی شایع است» به گزارش خبرگزاری فرانسه از لندن، پژوهشگران دانشگاه کالیفرنیای جنوبی در لس آنجلس در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که هر آمریکایی هر 8 دقیقه یک بار دروغ می گوید - روزنامه اطلاعات،. - 1376
نتایج تحقیقاتی که برای یک نشریه ی روان شناسی در ایتالیا انجام شده، نشان می دهد که 70 درصد از 360 زن و مرد شرکت کننده در مصاحبه به خبرنگار این نشریه اعتراف کردند که روزانه 5 تا 10 بار دروغ می گویند. براساس این نتایج، 42 درصد از ایتالیایی ها برای جلوگیری از اختلاف، 27 درصد برای پنهان نگه داشتن اشتباهات خود و 21درصد دیگر نیز برای خیر و صلاح دیگران دروغ می گویند. از اعتراف کنندگان به دروغ زنانی بوده اند که در امور مربوط به خانه دروغ می گفتند و مردان نیز اغلب در مورد مشاغل خود دروغ می گویند - کتبی،. - 1377با توجه به آمارهای ذکر شده، به نظر می رسد پدیدهی دروغ گویی در جامعه ی ما نیز مانند جوامع دیگر رواج دارد. دروغ گویی ممکن است در زنجیره ای از تباهی اخلاقی، مانند خیانت، دورویی، تهمت، غیبت و فریبکاری حضور داشته باشد. این تباهی های اخلاقی خود معلول بسیاری از شرایط بغرنج اجتماعی دیگرند.
از سوی دیگر، با توجه به شیوع نسبی این پدیده ارتباطش با دیگر انحرافات اخلاقی از یکسو و کاهش میزان اعتماد و هم بستگی اجتماعی، انجام تحقیقات و پژوهش هایی دربارهی درو غگویی ضرورت می یابد - محدثی و فلسفی،. - 1394بررسی سوابق تحقیقاتی داخلی و خارجی نشان می دهد که آثار منتشر شده در باب دروغ گویی، اغلب در جنبه های نظری متوقف بوده اند و از منظر فلسفه اخلاق یا روانشناسی به موضوع پرداخته اند و در تحقیقات علم روان شناسی نیز بیش تر دروغ گویی کودکان مورد بررسی و مطالعه قرارگرفته است تا دروغگویی بزرگسالان تحقیقات موجود ویژگی های پدیده دروغ گویی تصویر جامعی ارائه نداده اند. بنابراین، آنچه حائز اهمیت است توجه به مفهوم دروغ گویی از منظر جامعه شناختی است؛ به خصوص در مورد پدیده ی درو غگویی بین همسران؛ در بادی امر انتظار می رود افراد در محیط های اجتماعی بیرونی و رای خانواده به ویژه در محیط های کاری و در بازار بیشتر دروغ بگویند اما تحقیق محدثی و فلسفی نشان داد که در خانواده افراد بیشتر به هم دروغ می گویند.
پیشینه تحقیق
دروغ از مفاهیمی است که می توان آن را از زوایای گوناگون مورد بررسی قرار داد. مطالعات و تحقیقات داخلی چندانی درباره دروغ گویی انجام نشده است. مطالعات و تحقیقات خارجی درباره دروغ گویی نیز بیش تر در حوزه ی فلسفه ی اخلاق و روان شناسی انجام شده است و مطالعات جامعه شناختی درباره ی این پدیده کمتر دیده شده است. با توجه به اینکه در سالهای اخیر در کشورمان تلاشهای زیادی در جهت بررسی مسائل نظری مربوط به دروغ صورت گرفته است ابتدا تحقیقات داخلی در حوزه ی اخلاق اسلامی و فلسفه ی اخلاق، روان شناسی و جامعه شناسی آورده می شود و سپس به تحقیقات خارجی اشاره می شود.
در حوزه ی اخلاق اسلامی آیت االه دستغیب، سید حسن اسلامی و مهدی بازرگان، دروغ گویی را از منظر دینی مورد بحث و بررسی قرار دادند - دستغیب،1384، بازرگان،. - 1393اترک - - 1388 در مقالهای با عنوان »چیستی دروغ« به ماهیت دروغ و معنای دروغ در دید سنت اسلامی و سنت غربی پرداخته است و شروط واقع شدن دروغ را در دید دانشمندان اسلامی بررسی کرده است. اترک بیان می کند که از دیدگاه اشاعره، دروغ قبح ذاتی ندارد. طبق این دیدگاه، قبح دروغ به خاطر مضراتی است که دارد؛ لذا هر جا نفع دروغ بیش تر از ضررش باشد دروغ جایز است.« اترک - - 1392 در مقاله ای دیگر تحت عنوان معنای دروغ مصلحت آمیز به بررسی معنای دروغ مصلحت آمیز پرداخته است.
او دروغ گویی را یک عمل غیر اخلاقی می داند. اما هم عقل و هم شرع دروغ گویی را در برخی مواقع مانند جایی که موجب نجات جان بی گناهی می شود، جایز می داند. اترک در این مقاله با بررسی موارد جواز دروغ گویی از نظر عقل و شرع، تعریفی از دروغ مصلحت آمیز ارائه می کند. دروغ مصلحت آمیز یعنی دروغی که به خاطر »ضرورت« انجام می گیرد که شامل سه مورد کلی اکراه، اضطرار - که خود شامل دفع ضرر جانی، آبرویی و مالی قابل توجه است - و دفع افسد به فاسد در دوران امر بین دو محذور است و به خاطر اصلاح بین مردم گفتنش جایز است. همچنین دروغ گویی براساس روایات، برای برخی مصالح مهم ولی غیرضروری جایز شمرده شده است که تحت عنوان اصلاح رابطه بین مردم قابل جمع است.
بنابراین، دروغ گویی نه از نظر عقل و نه شرع به خاطر مطلق منفعت و مصلحت آن گونه که درعرف مردم از معنای دروغ مصلحت آمیز فهمیده میشود، به هیچ وجه تجویز نشده است. در حوزه ی روانشناختی، اسعدی - - 1384 در مقاله ی خود به بررسی تحول درک مفهوم دروغ و اشتباه در کودکان مقاطع مهد کودک، پیش دبستانی کلاس دوم ابتدایی شهر اصفهان پرداخته است. بدین منظور 123 کودک - 61 پسر و 62 دختر - صورت تصادفی با روش نمونه گیری خوشه ای از سه مقطع مهد کودک، پیش دبستانی و کلاس دوم ابتدایی 3 منطقه ی جغرافیایی شمال، مرکز و جنوب شهر اصفهان انتخاب شدند.
69 درصد کودکان گروه مهد کودکی، 85 درصد گروه پیش دبستانی و 95 درصد گروه کلاس دوم توانستند مفهوم دروغ را درک کنند و این درحالی بود که فقط 21 درصد کودکان مهد کودکی، 45 درصد گروه پیش دبستانی و 85 درصد گروه کلاس دوم توانایی درک مفهوم اشتباه را داشتند. علاوه بر این، یافته ها حاکی از آن بود که تفاوت معنی داری بین دو جنس از نظر متغیرهای مورد بررسی وجود ندارد. علی سیلانیان طوسی - 1394 - در مقاله ای با عنوان »دروغ - بررسی عوامل مؤثر بر دروغ گویی - « دروغ گویی را از نظر لغوی به معنای کتمان واقعیت و بیان سخنی تعریف می کند که واقعیت خارجی برای گوینده ندارد. طوسی در این مقاله به عوامل مؤثر بر دروغ گویی کودکان و
