بخشی از مقاله
سويا- (Soya Bean)
سويا يكي از گياهان قديمي بومي آسيا و منچوري چين و ژاپن است . اين گياه هميشه به صورت اهلي ديده شده است اين گياه به عنوان گياه دانه روغني از سال 1900 مورد استفاده قرار گرفته است و كشور آمريكا با توليد ساليانه صدها ميليون تن بزرگترين توليد كننده اين گياه مي باشد . كشورهاي برزيل ، چين ، آرژانتين از بزرگترين كشورهاي توليد كننده اين دانه مي باشند .
آمريكا 63% توليد جهاني را به خود اختصاص داده است و اين 4 كشور مجموعا 90 تا 95 % توليد را به عهده دارند . سهم جهاني توليد ايران 001/0 در صد است . ( 94 تا 95 درصد روغن كشور از طريق واردات تامين مي شود ) .
سابقه كشت و كار سويا در ايران مشخص نيست . فقط در ناحيه گيلان نوعي سويا به نام پشم باقلا يا خرس باقلا كشت مي شده است.
در دهه 50 كشت سويا در استان گلستان توسعه چشم گيري يافت و تا امروز 90 تا 95% دانه هاي روغني كشور در اين استان توليد مي شود و ميزان توليد سويا در اين استان در سال 1380 چيزي نزديك به 000/200 تن بوده است .
امروزه سويا بيش از 30 تا 35 % تجارت روغن و 70تا 75 % تجارت كنجاله دنيا را به خود اختصاص داده است . دانه سويا 15تا30% روغن و 30تا50% پروتئين دارد و به عنوان مهمترين پروتئين نباتي شناخته شده است .
مورفولوژي سويا :
سويا در نوشته هاي چين آمده است كه از حدود 2800سال قبل از ميلاد مسيح در چين جزء 5 گياه عمده بوده است . ( برنج ، گندم ، ارزن ، جو ، سويا )
سويا از خانواده لگومينوز است 42=x2=n2 كرومزوم دارد ، يكساله است و به صورت اهلي يافت شده است . اهلي شدن آن را به امپراتور شين هوا در سال 1700 سال قبل از ميلاد مسيح نسبت داده اند و جد مشترك آنها Glycin Soya بوده است . كه نام سويا يا سوژا از آن مشتق شده است . تابع آب و هواي گرم است به نور و آب فراوان نياز دارد . طول ساقه به 180 سانتي متر مي رسد و دو بخش رويشي و زايشي آن بدين شرح است :
مورفولوژي رويشي :
گياهي است با ارتفاع متوسط تا بلند 75تا180 سانتي متر شاخه بندي به صورت انشعابات زياد و پراكنده و يا احتمالا به صورت تكشاخه در برخي ارقام مشاهده مي شود انشعابات از ساقه اصلي منشاء مي گيرد ميزان انشعاب بستگي به عوامل محيطي و ژنتيكي از قبيل : طول روز ، فاصله بوته ها از هم ، حاصلخيزي و تراكم دارد .
برگهاي سويا به سه نوع ديده مي شوند : Cotyle done
1) اولين جفت بر لپه اي يا كوتيل دوني است
2) برگهاي بعدي ساده مي باشند
3) برگهاي بعدي سه برچه اي يا شبدري ظاهر مي شوند كه تا انتها برگها بدين صورت مشاهده مي شوند .
روي برگها كرك و موي زيادي مشاهده مي شود . طول كركها 1 ميلي متر فاصله آنها از هم 1 ميلي متر و تقريبا 10درصد سطح برگ را شامل مي شوند . سطح زيرين برگ داراي روزنه بيشتري از سطح برگ است .
ريشه :
يك ريشه اصلي قوي و تعداد زيادي ريشه هاي جانبي دارد كه عمدتا در لايه هاي رويي خاك متمركزند .
ريشه چه كه روي ريشه هاي فرعي بوجود مي آيد عمليات جذب آب و مواد غذايي را انجام مي دهد . همچنين يكسري ريشه نابجا از پائين هيپو كوتيل ظاهر مي شود بر روي ريشه سويا مانند ساير گياهان خانواده نخود ( لگومينوز ) برجستگيهاي كروي شكل مشاهده مي شود .
كه اين برجستگيها محل زندگي باكتريهاي ريبوزوم ژاپنيكم مي باشد . كه عمليات تثبيت ازت را در خاك انجام مي دهد و در صورت فعال بودن تمامي ريشه را گره دار مي كند . اولين غده 10تا15روز پس از كاشت روي ريسه ظاهر مي شود و در هنگام بلوغ ريشه كاملا ريشه گره دار مي شود
.
اين باكتريها قادرند علاوه بر نياز گياه تا 4 تن محصول در هكتار 180تا200كيلوگرم ازت خالص را به
خاك اضافه كنند . نشانه فعال بودن اين گره ها آن است كه اگر يكي از برجستگيها را برش دهيم بايد به رنگ صورتي يا قرمز باشد . سفيد بي رنگ و قهوه اي تيره نشان دهنده عدم فعاليت است .
گسترش افقي و عمودي ريشه بر حسب شرايط كشت متغير است . در خاك هايي كه نفوذ خوبي داشته باشند قدرت نفوذ ريشه به 200سانتي متر مي رسد ولي اكثرا در عمق 60سانتي متر خاك متمركزند در حالت زراعي و مزرعه تمركز ريشه ها بيشتر در لايه هاي 15سانتي متر خاك است . ساقه در سويا از ساقه مستقيم تشكيل شده كه از آن شاخه هاي جانبي منشعب مي شود . هر چه واريته دير رس تر باشد ساقه ها بلند تر خواهد بود .
مورفولوژي زايشي سويا :
گلدهي و شروع آن در سويا به دو صورت مشاهده مي شود كه شروع مرحله زايش بر حسب رقم و شرايط محيطي مانند طول روز و دما فرق مي كند ولي به طور كلي دو نوع طبيعت رشد در سويا وجود دارد .
1) طبيعت محدود الرشد يا Determminat كه گلدهي از بالا به پائين صورت ادامه مي يابد .
با شروع گلدهي رشد رويشي متوقف مي شود . سويا رقم گرگان 3يانخ رقمي دير رس و دترمينيت است و رنگ گل آن صورتي است .
2) طبيعت نامحدود الرشد :indeterminat
در اين وضعيت گلدهي از گره هاي پائين شروع شده به گره هاي بالا ادامه مي يابد بعضي همزمان با رشد رويشي گلدهي ادامه مي يابد . رقمي مثل ويليامز با گل هاي سفيد كه زود رس است جزء اين مورد است هر چه به طرف بالاتر رويم از تعداد گلها كاسته مي شود .
بطور كلي گلها در سويا كوچك به رنگهاي سفيد يا صورتي و به صورت خوشه اي ظاهر مي شود محل ظهور گلها محل اتصال برگ به ساقه است ودر خوشه ممكن است گلها به تعداد 8تا35 عدد وجود داشته باشد . دوره گلدهي تحت تاثير عوامل محيطي مثل دما و طول روز بين 3تا5 هفته طول مي كشد و گلها به صورت خود گشتي بوده، دگر گشتي در سويا بسيار كم است بطور معمول در طول دوره گلدهي تعدا برگهايي كه تشكيل مي شوند 3تا4برابر گلهايي است كه به غلاف تبديل مي شوند يعني 20تا80% گلها ريزش مي كنند . معمولا زودترين گل و ديرترين گل تشكيل شده تمايل به ريزش دارد تعداد غلافهايي كه تشكيل مي شود بستگي به توان و قدرت گياه در زمان گلدهي دارد تعدا غلافها متغير است و ممكن است به 400 عدد برسد غلافها كركدار مستقيم و كمي خميده اند به رنگ سياه ، خاكستري و روشن مي باشند .
معمولا در هر غلاف 2تا3بذر و به ندرت 4 بذر دارد . ميوه به صورت نيام يا دو شكاف باز مي شوند و در يك گل آذين ممكن است 2تا20غلاف تشكيل شود وزن هزار دانه آن 20-50گرم و متوسط آن 150گرم است بطور متوسط دانه هاي سويا 14تا20% روغن و 30تا40% پروتئين دارد .
از نظر دوره رشد 90تا160روز بسته به نوع رقم طول دوره رشد دارد طريقه هايي كه براي توليد روغن كشت مي شوند داراي دانه هايي به رنگ زرد روشن ، واريته مصرف علوفه دانه هاي سياه تا قرمز و دانه هايي كه مصرف خوراكي دارند سبز زيتوني هستند .
مراحل رشد سويا :
مراحل رشد در سويا به دو مرحله تقسيم مي شود :
1) مرحله رويشي
2) مرحله زايشي
جدول رشد رويشي :
در اين جدول E(Emergent) جوانه زدن ، V(Vegetative) رويشي ، C(Cotyle done) لپه اي ، زايشي R(Reproductive)
الف ) جدول Vegetative :
مرحله عنوان شرح
V.E سبز شدن لپه ها بر روي سطح خاك ظاهر شده اند
V.C لپه اي برگهاي لپه اي به اندازه كافي بزرگ شده اند بطوري كه لپه ها در تماس با يكديگر نيستند
V.1 برگهاي ساده (گروه اول) برگهاي ساده اوليه كاملا رشد كرده اند
V.2 گروه دوم اولين جهت برگ مركب در بالاي برگ ساده كاملا رشد كرده است
V.3 گروه سوم دومين جفت برگ مركب در بالاي گره برگهاي ساده برگ ساده اوليه كاملا رشد كرده است
V.n Nگره Nبرگ مركب بالاي گره برگهاي ساده اوليه رشد كرده است
ب) جدول R(Reproductiv) زايشي :
مرحله عنوان شرح
R.1 شروع گلدهي يكي از گرههاي ساقه اصلي قابل شمارش حامل يك گل باز شده است
R.2 كامل شدن گلدهي يكي از دو گره انتهايي قابل شمارش (در محدوده رشد گره پائين ) داراي يك گل باز شده است
R.3 شروع تشكيل غلاف يكي از گرههاي اصلي قابل شمارش حامل غلافي به طول 5 ميلي متر است
R.4 غلاف دهي كامل يكي از گرههاي انتهايي قابل شمارش در ساقه اصلي حامل غلافي است به طول 2سانتي متر
R.5 شروع تشكيل دانه يكي از 4گره انتهايي قابل شمارش حامل غلافي است كه دانه هايي به طول 3ميليمتر دارد
R.6 كامل شدن دانه يكي از 4گره انتهايي قابل شمارش حامل غلافي است كه حفره هاي آن توسط دانه كاملا پر شده است
R.7 شروع رسيدن يكي از غلافها در ساقه اصلي رنگ رسيدن را به خود گرفته است
R.8 رسدن نهايي 95% غلافها رنگ كامل را به خود گرفته اند
اكولوژي سويا:
سويا يك گياه گرما دوست است كه به گرما و نور فراوان نياز دارد و بايد در يك فصل گرم كاشته شود . سويا را مي توان در مناطقي با حداقل 2000GDD كشت نمود درجه حرارت پايه سويا 10 درجه سانتيگراد مي باشد و بهترين درجه حرارت براي گلدهي و دانه بندي آن 32-26درجه سانتي گراد است و در شرايطي كه درجه سانتي گراد بيش از 35درجه سانتي گراد شود رشد آن رضايتبخش مي باشد
نور:
حساس ترين گياه زراعي به طول روز براي گلدهي مي باشد و سويا يك گياه روز كوتاه مي باشد كه ارقام ديررس آن به اين مسئله عكس العمل شديدتري دارند و تا طول روز به 12ساعت و كمتر از آن نرسد به گل نمي روند ولي ارقام زودرس آن در طول روز 15 ساعت نيز به گل مي روند .
آب :
حساس ترين مرحله رشد گياه نسبت به كمبود آب اوايل گلدهي تا اوايل دانه بستن است . عكس العمل گياه سويا نسبت به آبياري كمتر از ذرت و پنبه است . بذر سويا هم به كمبود آب و هم به زيادي آن حساس است و جوانه نمي زند رطوبت زياد خاك باعث افزايش بيماري قارچي در خاك ، كمبود تهويه ، ورس و كاهش مقاومت به بيماري در گياه مي گردد . در صورتيكه بخواهيم 2000كيلو محصول در هكتار داشته باشيم بايد 800-600 ميليمتر بارندگي باشد و كشت ديم مستلزم 600-450ميلي متر بارندگي است .
خاك :
خاكهاي نيمه سنگين قابل نفوذ و بارور با PH=7/8 و شوري كمتر از 4 ميلي موس مناسب است و شوري موجب عقيم شدن گياه و خاك سفت موجب كوتاه ماندن گياه و چوبي شدن ساقه مي گردد .
آماده كردن زمين :
سويا را معمولا در گرگان به عنوان كشت دوم بهد از گندم مي كارند لذا بايد ابتدا بقاياي گياهي را از ببين برد كه براي اين كار ، آنها را آتش زده و سپس مزرعه را به آب مي بندند و بعد از گاو رو شدن زمين را شخم و ديسك زده و بستر را براي كاشت آماده مي كنند.
روش كاشت :
كشت موقت سويا در روش خطي است و فاصله رديف براي ارقام زود رس 45-35سانتي متر و براي ارقام متوسط رس 45-40سانتي متر و براي ارقام دير رس 65-50سانتي متر در نظر مي گيرند .
ميزان مصرف بذر 60-40كيلوگرم در كشت رديفي و در كشت دستپاش تا 80كيلوگرم مي رسد .
ارقام سويا:
به سه گروه علوفه اي – خوراكي و روغني تقسيم مي گردد .
ارقام علوفه اي داراي شاخ و برگ ظريف و پر پشت و خوش خوراك مي باشند و رنگ بذر قرمز تا سياه مي باشد . ارقام خوراكي كه به مصرف مستقيم مي رسند و داراي دانه هاي سبز رنگ هستند و ارقام روغني داراي رنگ زرد روشن هستند و از جنس Glycin مي باشند . در ايران رقم ويليامز به عنوان زود رس و ارقام هيل پر چين و L.W.K به عنوان ميانرس و ر
قم گرگان 3يا نخ به عنوان دير رس مي باشند .
رقم هاي موجود در ايران :
1) ويليامز : كه ميانرس است و رنگ آن مشكي است .
2) هيل Hill : كه متوسط رس است ارتفاع بلند ، رنگ دانه قهوه اي كمرنگ ، شاخه ظريف ، دانه بشقابي بيضوي كوچك است .
3) پرشينگ يا Pershing يا سحر : كه متوسط رس است شاخه دهي متوسط ، دانه درشت تر و بند ناف قهوه اي كمرنگ است
4) رقم نخ ، گرگان 3 : كه دير رس بوده در منطقه گرگان در كشت هاي بهاره استفاده مي شود . دانه درشت ، بند ناف بي رنگ ، طول دوره رشد 120 روز و قابليت برداشت مكانيزه را دارد .
5) L.W.k : مابين هيل و پرشينگ و گرگان 3است ميان رس ، تك شاخه ، قابليت برداشت مكانيزه ، ارتفاع بلند .
