بخشی از مقاله
مجموعه در يك نگاه:
مقدمه :
مي توان چنين اظهار داشت كه عمارت اصلي يعني دو بناي واقع در جبهه جنوبي ( ديوانخانه ) و ( حوضخانه ، سفره خانه ) و عمارت سردر دچار تغييرات عمده اي نشده است وي بدنه غربي ( همجوار خيابان ملت ) و بدنه شرقي ( همجوار حياط و باغ و باغچه يعني حدفاصل بين بيروني و اندورني ) به طور كلي تخريب گرديده است. عمارت مشيريه و عمارت سيد جوادي نيز دچار تغييراتي شده است كه بيشتر نشات گرفته از تغييرات سليقه زمان ( احتمالاٌ دوره پهلوي اول حدود سال 1310 مي باشد ) و بازگرداندن آنها به شكل اصلي كار چندان پيچيده اي نيست. سردر
كالسكه رو اصالت خود را جزء در موردي ناچيز محفوظ داشته است. بر اساس بررسي هاي انجام شده سردر كالسكه رو در تاريخي پس از سردر اصلي برپا شده است و علي الاصول تمام بناهاي بخش غربي عموماٌ دوره اوليه فعاليت ساختماني را در مجموعه تشكيل مي دهد كه فاصله زماني زيادي با بخش شرقي ندارد.
آنچه كه از عمارت مسعوديه باقي مانده است:
در واقع آنچه كه امروزه از بناي مسعوديه باقي مانده و به آن معروف است بخشي است كه رضاخان در سال 1342 براي دولت از همدم السلطنه خريداري كرد.
گزارش اجمالي از مجموعه:
الف- موقعيت:
عرصه مجموعه به مساحت 15600 متر مربع است كه زمين كشيده اي در جهت شمال شرقي، جنوب غربي و به شكل ذوزنقه مي باشد. ضلع شرقي آن 188.5 متر و ضلع غربي آن 138.5 متر و ضلع جنوبي آن 86 متر و زائده اي ( حياط آبدارخانه ) در جنوب غربي كه چاپخانه آموزش و پرورش در آن قرار دارد.
بر حسب نقل قولي كه در فاصله سال 1342 و 43 از عمارت مسعوديه براي مدت كوتاهي بصورت دانشكده افسري استفاده شده است و نيز بر اساس مكاتباتي در سال 1304 مسئله حضور مدرسه حقوق در عمارت سردر مسعوديه مطرح بوده است. اين عرصه محدود به خيابان اكباتان ( معروف به درب مسعوديه ) از شمال ( شمال غربي ) به خيابان ملت ( ظل السلطان، پست خانه ) از غرب و بناهاي ايجاد شده در عرصه حياط و اندرون در شرق و بناهاي ايجاد شده در اراضي باغ وقفي در جنوب محدود مي شود.
ب- دسترسي ها:
دسترسي به محوطه از دو جبهه خيابان هاي اكباتان ( خ. درب مسعوديه سابق ) و ملت ( خ. ظل السلطان و پست خانه سابق ) مسير است. دسترسي هاي اصلي ( كالسكه روهاي قديم و ماشين رو امروزي و پياده ) از خيابان اكباتان و دسترسي هاي فرعي از خيابان اكباتان مي باشند.
ج- محوطه مجموعه:
محوطه مجموعه در اصل به دو بخش كاملاٌ مشخص قابل تقسيم بوده است: محوطه شرقي كه شامل باغ – حياط – ديوانخانه و عمارت ديوانخانه بوده و محوطه غربي كه توسط ديواري مشبك از بخش شرقي مجزا مي شده و به ترتيب عمارت سردر اصلي- حياط خلوت – عمارت مشيرالملكي- حياط مشيري – عمارت و حياط سيد جوادي- عمارت سفره خانه و حوضخانه در آن واقع مي شده و در امتداد آن ساختمان آبدارخانه قرار داشته است.
بدنه غربي اين بخش را ( يعني بخش غربي محوطه ) بنائي سراسري يك طبقه با زير زمين تشكيل مي داده است كه مشرف به خيابان ملت ( ظل السلطان – پست خانه) بوده است. كه احتمالاٌ در سالهاي 1340 ه.ش تخريب گرديده است. جاي آن درختكاري شده و نرده اي محوطه را از خيابان ملت جدا مي كند. با تخريب ديوار مشبك تقسيم كننده شرقي و غربي و بالا آوردن كف بخش غربي تمام محوطه بصورت يكپارچه در آمده است.
د- عمارت هاي اصلي و بناهاي جديد:
بناها به ترتيب استقرار و اهميت از جنوب به شمال عبارت است از :
1- عمارت اصلي قديمي:
• عمارت ديوانخانه
• عمارت سفره خانه و حوضخانه ( نامگذاري اين بناي اصلي به اين نام بر حسب قرينه اي است كه در كاخ گلستان و در جوار تالار سلام ( كاخ موزه ) و تالار آئينه دارد وگرنه در اسنادي كه در اختيار است نامي به اين عنوان تاكنون مشاهده نگرديده است.
• حياط سفره خانه و حوضخانه
• حياط سيد جوادي
• عمارت سيد جوادي ( مقر وزراي معار
ف و فرهنگ و آموزش و پرورش از سالهاي 1310 به بعد )
• حياط مشيري
• عمارت مشيريه يا مشيرالملكي
• حياط خلوت
• عمارت حياط خلوت
• عمارت سردر ( پياده )
• عمارت سردر كالسكه رو
• باغ ديوانخانه
• حياط ديوانخانه
2- بناهاي جديد از شمال به جنوب:
• ساختمان آجري يك طبقه مركب از قسمت كارت زني، حراست، نگهباني و بانك ملي
• پست برق
• گلخانه
• سرويس بهداشتي
• ساختمان سه طبقه آجري ( گزينش )
• ساختمان يك طبقه آجري واقع در شمال عمارت سيد جوادي
• ساختمان يك طبقه آجري ايوان دار ( عكاسي و ... )
• انبارهاي موقت
• بناي جديد يك طبقه چاپخانه واقع در شرق حياط ( آبدارخانه ) ساختمان جنوب غربي مجموعه.
و- كتيبه هاي تاريخ دار بناها در مجموعه و مستندات و مدارك:
خوشبختانه مطالعات اوليه امكان دستيابي به اسنادي را، اعم از مدون و مصور، مسير ساخت كه تصوير زنده اي از آنچه كه مجموعه مسعوديه ( بيروني و ديوانخانه ) داشته است را به ما ارائه مي دهد.
ه- مساحت اعياني:
كل مساحت اعياني بناهاي جديد و قديمي حدوداٌ بالغ بر نه هزار متر مربع است كه چيزي در حدود 2500 متر مربع آن بناهاي جديد هستند و معادل همين ميزان از بناهاي قديم تخريب شده است. منظور از ابنيه قديمي مشتمل بر ساختمان سراسري جبهه غربي بر خيابان ملت ( در 2 طبقه زيرزمين و همكف ) و ساختمان شرقي حياط ديوانخانه و واقع در فاصله اندورني و بيروني مي باشد.
شرح اجمالي دخل و تصرفات از سال 1302 لغايت 1377 ه.ش:
الحاق شايسته و خوبي كه در بدو ورود از درب كالسكه رو به آن برخورد مي شود. كتيبه خوش طرح و ساده اي است كه دلالت بر اهداء مجموعه از سوي نخست وزير وقت در سال 1343 قمري ( برابر با 1302 ) به وزارت معارف اوقاف و صنايع مستظرفه دارد.
چنين به نظر مي آيد كه از جمله نخستين دخل و تصرفات حذف ديواره هاي مشبك بسيار زيباي ميان باغ و حياط ديوانخانه و حياطهاي مشيريه و سيد جوادي بوده باشد. اين اقدام به منظور يكپارچه كردن فضاي وزارتخانه بوده است، حذف نرده هاي محور كالسكه روي ورودي را نيز بايد به همين دوره نسبت داد و ديگر حذف ارسيهاي دو دري و سه دري دو ساختمان مشيرالملكي و سيد جوادي و كوچك كردن روزنها و بالتبع تغييرات در نماهاي آن دو مي باشد. در درگاه پنجره جنوب غربي گوشوار غربي عمارت مشيرالملكي به كاشي فرش سفيدرنگي بر خورد شد كه با كاشي هاي 15*15 فرش شده و پشت هر يك از آنها علامت كارخانه كاشي سازي افسري به تاريخ 1310 را داشت كه به نظر تاريخ منطقي براي دخل و تصرف در روزنه هاي عمارت مي تواند باشد. قطعه كاشي ديگر به همين ابعاد و با تاريخ و مهر ( 1313 صنايع قديمه ) در خاكبرداريهاي كف حياط سيد جوادي در قسمت راه پله شمال غربي به زيرزمين كه كلمه زريني را روي متن سفيد لعابي داشت يافت شد. كه مشخص نگرديده مربوط به چه بخشي از بناي دوره هاي پهلوي اول بوده است.
بايد ياد آور شد كه ساختمان حاج سيد جوادي براي سالهاي متمادي اطاق وزير معارف، فرهنگ و آموزش و پرورش بوده است. برخلاف عمارت مشير الملكي كه ابتدا مثل عمارت حاج سيد جوادي برخوردي مناسب داشته ولي بعداٌ به علت تنزل سطح بهره گيري از آن مواجه با سليقه هاي پايين تر دخالت شده است.
عمارت حاج سيد جوادي به علت نوع كاربري آن با دخل و تصرف هاي ناهنجار كمتر مواجه بوده است و حتي مي توان گفت تا الحاق بناي جديد شمالي آن، كه مربوط به سالهاي پس از 1335 است و نماي شمالي آن را به طور كلي دگرگون و مختل ساخته است، وضع آبرومندتري داشته است.
در ارديبهشت سال 1377 كه عمارت مشيرالملكي به ميراث فرهنگي تحويل داده شد طبقه همكف آن به شكل آپارتمان مسكوني در آمده بود كه بر طبق تحقيقات معلوم شد كه در اوائل انقلاب براي برادر پرورش وزير دولت وقت سامان يافته بود. ايوان شرقي تبديل به ورودي، سرويس بهداشتي و حمام ، گوشوار شرقي براي آشپزخانه، تالار براي پذيرايي و گوشوار غربي براي خواب ترتيب داده
شده بود. سقف ايوان گوشوار شرقي و تالار براي ايجاد فضايي متناسب با احتياج و قابل گرم و سرد شدن به ارتفاعي پايين تر آورده شده بود و بخشي از حياط به صورت اختصاصي ديوار كشيده شده بود، ولي هيچيك از تغييرات به گونه اي نبود كه قابل برگشت نباشد.
زيرزمين بسيار مزين آن به گچبري كه بيت شعر بسيار معروف را بر هلالي در ورودي دارد به اين مضموم " اين زيرزميني است كه بر روي زمين نيست بر روي زمين زيرزميني به از اين نيست" بصورت انبار ملزومات اداري مورد استفاده بود. تزئينات گچبري زيرزمين به علت عدم آشنايي با نگهداري از آن به علت صعود رطوبت تا سقف ( به علت از كار افتادن ناكش هاي اصلي و قير اندود غلط بدنه هاي شمالي ) بشدت آسيب ديده و تزئينات سقف تالار مركزي آن بدليل شكم دادگي تيرها و لرزش قبلاٌ فرو ريخته و جاي آن را سقف قاب تنكه اي درشت طرح و تا حدي ناهنجار ( در سطحي حدود 15 سانتيمتر پايين تر از ميزان شكم دادگي تيرهاي چوبي سقف كه دهانه اي را برابر 6 متر تحمل مي كرد) گرفته بود.
از جمله تغييرات حاصل در ساختمان مشيرالملكي شيرواني كردن تمام بام آن بوده است. در صورتي كه در شكل اصلي به طور منطقي تالار مركزي دهانه اي بزرگتر ( حدود شش متر و نيم ) داشته توسط خرپا و گوشوارهاي شرقي و غربي و ايوانها بامي مسطح داشته است. يك پيشاني بلند، هلالي مركب و خوش تركيب و مزين به گچبري، همان گونه كه سليقه دوران قاجاريه مي پسنديده ارتفاع بلند بام شيرواني را در بخش مركزي در نماي اصلي سوي حياط پشت خود پنهان مي ساخته است.
احتمالاٌ در سال 1310 كه سقف هاي قاب تنگه اي در ارتفاعي كمي پايين تر از سقف ساده گچي ساخته مي شود خط گلويي ها قدري پايين مي آيد و تمام ف ها و غالب پنجره ها پر مي شود، ارسيهاي دو دري و سه دري هلالي شكل كه در بدنه هاي شمالي و جنوبي تالار مركزي و بدنه جنوبي گوشواره ها، گود گذارده شده و هلالي و كناره گود رفتگي گچبري شده قرار داشت، حذف و به جاي آن پنجره هاي دو لنگه هاي كه كمي از كف اطاق بالاتر قرار داشت نصب مي گردد. پيشاني بلند هلالي مركب نما حذف و ستونهاي ترك دار اصلي ساده مي گردد. بهر حال تمام طرح بسوي هرچه ساده تر كردن فضا و متناسب كردن آن براي بهره برداري زندگي اداري و با مبلمان
امروزي و به منظور تامين سرويس هاي بهداشتي كه معمولاٌ در بناهاي قديمي در داخل بنا قرار ندارد. بين ستونهاي ايوان بسيار زيباي شرقي صندوقه خشتي شده و فضاي آن را تبديل به دستشويي و توالت مي نمايند. در پنجره هاي طرفين بخاري گوشواره هاي شرقي و غربي نيز تغيير حاصل مي شود كه به نظر مي آيد اين تغييرات همزمان با تغييرات مشابه در عمارت حاج سيد جوادي در سال 1310 صورت گرفته است.
به استناد عكسهاي قديمي، عمارت مشيرالملكي وروري مستقلي از طريق يك هشتي از خيابان ظل السلطان ( يا ملت امروزي ) داشته اين ورودي نظير ورودي كه براي عمارت جفت آن سيد جوادي داشته است و حداقل همراه با نوار ساختماني ارتباط دهنده تمام عمارات جبهه غربي مجموعه ( سردر، عمارت ورودي و خلوت تا سفره خانه ) تا سال 1335 ه.ش وجود داشته است و در اولين عكس هوايي برداشته شده از تهران در سال 1335 ه.ش ديده مي شود. اين عكس جزئيات ترسيم شده در نقشه مهندس عبدالغفار و عكسهاي موجود در آرشيو آلبوم خانه كاخ گلستان را در ارتباط با اين جبهه تاييد مي كند.
بناهاي اين جبهه ( يعني نوار ساختماني بين خيابان ملت و عمارت فوق الذكر ) احتمالاٌ در سالهاي 40 كلاٌ تخريب شده است و به جاي آن درختكاري شده و از زائده ساختماني آن براي پر كردن حياطهاي خلوت مشيري و سيد جوادي تا سطح ايوانهاي عمارت مشيرالملكي و سيد جوادي استفاده مي شود و ارتفاع حياطي كه قبلاٌٌ هر يك با نيم نگاهي ( از طريق ديواره مشبك فاصل ) به حياط باغ ديوانخانه حياطهاي داخلي و مستقل به شمار مي آمدند تا ارتفاع كف ايوانهاي خود و خيابانهاي محوطه حياط باغ بالا آورده مي شود.
سطح كف حياطها و بالتبع باغچه هاي محوطه ديوانخانه به علت بالا آمدن كف خيابان اكباتان با شيبي حدود بيش از دو درصد از شمال به جنوب بالا آورده مي شود و به منظور جلوگيري از ورود آب سطحي به داخل عمارت كف ايوانهاي حجرات جلوي آنها نيز بالا آورده مي شود.
بالا آوردن كف حياطهاي مستقل بخش غربي مجموعه ظاهراٌ در سالهاي چهل صورت مي گيرد چون در عكس هوايي 1335 به بعد حياطها مشاهده مي شود.
طرح ساختمان سيد جوادي كه عمدتاٌ محل استقرار وزراي معارف بوده است در عصر پهلوي اول دچار تغييراتي مشابه ساختمان مشيرالملكي شده است ولي با كيفيتي بهتر: تركيب و طرح درها و پنجره ها متناسب تر، تزئينات سقف و بدنه هاي فضاي داخلي مطلوب
و شايسته تر و كف آراسته تري دارد. ساختمان الحاقي در جبهه شمالي عمارت احتمالاٌ در اوائل سالهاي چهل ايجاد شده است كه در زماني كه توسط سازمان ميراث فرهنگي تصرف گرديد محل فعاليت هاي سمعي و بصري وزارت بود ولي دقيقاٌ معلوم نيست كه قبل از آن براي چه منظوري ايجاد شده بود. با ايجاد اين بنا كه تا كف طبقه همكف ساختمان سيد جوادي بالا آورده شده است تمام نماي شمالي عمارت سيد جوادي عملاٌ تخريب شده و بخشي از حياط مشيرالملكي اشغال گرديده است به نحوي كه استخر مدور و بزرگ آن ديگر در ميانه حياط قرار ندارد. زير دو بادگير آن دو دستگاه توالت ايجاد شده و زيرزمين زيباي آن بسان زيرزمين عمارت مشيرالملكي مورد استفاده اداري قرار گرفته است. زماني كه بنا توسط اداره ميراث فرهنگي تخليه مي شد آكنده از پرونده هاي مربوط به سپاه دانش بود و ورود به آن به علت مسدود بودن هشتي هاي طرفين زيرزمين از پرونده و زوائد و كثافات غير ممكن بود . دانشجويان دوره مرمت كه براي نقشه برداري به آن وارد شده بودند را دو مار تهديد به فرار كرد. نحوه نامطلوب بهره گيري از فضاهاي مختلف اين مجموعه محدود به اين بنا و بناي مشيرالملكي نمي شد.
عمارت حوضخانه در زير سفره خانه نيز براي در خور كردن با مصرف اداري بطور فقيرانه و صرفاٌ براي رفع احتياج تغيير داده شده بود.
در راه تبديل فضاي بسيار زيباي حوضخانه و گشاده آن حوض و پاگرد وسيع آن پر شده و م
نافذ ورود به آن حتي الامكان براي ايجاد ايمني بسته شده و كف آن موزاييك فرش گرديده بود و در مجموع فضايي نامطلوب مرطوب و نازيبا فراهم آمده بود و از آن به عنوان انبار استفاده مي شد.
سفره خانه كه تالاري وسيع است و سقفي بلند دارد و دو نيم طبقه آن را دو جبهه جنوبي و غربي احاطه كرده است، در مجموع فضايي درشت و گنده است. استفاده از اين فضاي بزرگ براي
امور اداري متداول آنهم با نبود امكانات گرمايش چاره اي را نمي پذيرفت جزء آنكه بسان ديگر فضاهاي بزرگ اين مجموعه با پايين آوردن سقف و خرد كردن فضا آن را در مقياس كارهاي تفكيك شده اداري در آورد.
نحوه استفاده از مجموعه توسط سازمان ميراث فرهنگي كشور:
بهره گيري نه چندان مطلوب از مجموعه مسعوديه طي ساليان متمادي آن را به فرسايش كامل نزديك كرده بود. هر چند اگر وزارت فرهنگ در آن حضور نمي داشت احتمال داده مي شود كه به سرنوشت ساير باغ عمارت هاي همجوار آن مبتلا مي شد.
واقعاٌ با چه هدفي سازمان ميراث فرهنگي وارد مسعوديه مي شود و چگونه از آن بهره خواهد برد؟
براي كسي كه وارد اين مجموعه مي شود اولين فكر نجات آن از وضعيتي است كه به آن دچار شده است، يعني آن را حفاظت كند كه البته اين حفاظت پس از شناسايي مجموعه خواهد بود.
تجربه استفاده طولاني اداري از مجموعه و اثرات نامطلوبي كه بر آن گذارده است طبعاٌ درس خوبي مي باشد كه بهره گيري از آن را به عنوان فضايي صرفاٌ اداري و ايستا منظور نظر نداشته باشد و بهره گيري نبايد به گونه اي باشد كه آن را دگرگون كند آن گونه كه شده است. پس به طور اجمال اهداف سازمان را موارد زير تشكيل مي دهد:
1- شناسايي وضع موجود.
2- شناسايي شكل اصلي مجموعه.
3- حذف عناصر زيان بار و غير مطلوب از وجود مجموعه.
4- انجام اقدامات حفاظتي و نجات بخشي.
5- تهيه طرح اوليه مرمت و احياء ( نوع كاربري مجموعه در آينده ).
تالارهاي همايش و نمايشگاهها:
بهره گيري از ساختمانهاي اصلي ( سردر و خلوت، مشيرالملكي، سيد جوادي، حوضخانه و سفره خانه و ديوانخانه ) بايد به نحوي برنامه ريزي شود كه مصارف مناسب متغيير داشته باشد. از تالارهاي بزرگ كه به تعداد شش تالار است ( دو تالار در ساختمان حوضخانه و سفره خانه و چهار تالار در ديوانخانه ) به صورت تالارهاي همايش ميراث فرهنگي ( تاريخ معماري و شهرسازي، باستان شناسي، مردم شناسي، هنرهاي سنتي، متون كهن و ... ) و نمايشگاهها و فعاليت هاي وابسته مورد استفاده قرار گيرد.
مركز اسناد مكانيزه ميراث فرهنگي :
از طبقه زير ديوانخانه به صورت مركز اسناد مكانيزه سازمان ميراث فرهنگي كشور بهره برداري گردد. ستاد پژوهشها در ساختمان سيد جوادي، حفاظت و مرمت و احياء در ساختمان مشيرالملكي و ستاد معرفي و آموزش و انتشارات در عمارت سردر و خلوت مستقر مي گردد و از عمارت آبدارخانه به عنوان ستاد پشتيباني بهره برداري خواهد شد.
ساختمان سراسري جبهه غربي مجموعه كه در دو طبقه ( زيرزمين و طبقه همكف ) بازسازي خواهد شد به محققين و كارشناسان ستادي سازمان اختصاص خواهد يافت.
ورودي به مجموعه از سردر اصلي ( پياده ) و ض
لع شرقي حياط ديوانخانه بعد از بازسازي اختصاص به روابط عمومي ستاد سازمان خواهد يافت.
ديواره مشبك جدا كننده ديوانخانه از بخش غربي مجموعه ايجاد خواهد شد. دسترسي عمومي به مجموعه از طريق سردر كالسكه رو باغ حياط به مقصد ديوانخانه و سفره خانه حوضخانه خواهد بود.
دسترسي اختصاصي از سردر اصلي ( پياده ) به ضلع غربي مجموعه صورت خواهد پذيرفت. البته دسترسيهاي فرعي از خيابان ملت بمانند گذشته به اين بخش برقرار خواهد شد.
خصوصيات تزئينات كل مجموعه مسعوديه:
تزئينات اين مجموعه بيشتر در ارتباط با تزئينات دااخل و خارج ساختمان مي باشد. كه از آن جمله مي توان به آجر چينهاي خارج از ساختمان، در نماي بيروني، گچبريهاي انجام شده در داخل ايونها، گلويي اتاقها و ازاره هاي سنگي اشاره كرد. همچنين براي تنوع بخشيدن به تزئينات خارج ساختمان و بيان تشريفات، از كاشي هاي هفت رنگ با طرح غلامان و ملازمان آماده به خدمت در حاشيه هايي با گل و بته آميخته گشته تا تابلوهايي از كاشي را با حس و حال استاد نقاش در گذر زمان نشان دهد.
اساس اين تزئينات بر دو نوع است كه جزء معماري است و سنگهاي ازاره و درهاي معرق و منبت كاري شده و ارسي ها و سقفهاي چوبي و نرده ها و ستونها و نوع ديگر كه تزئينات اندود شده و آرايشي مثل كاشي ها و گچبريها و نقاشي هاي ديواري را شامل مي شود.
در خصوص نقوش گلدانها و سفالينه هاي لعابدار نقش برجسته در طرحهاي كاشي ها مي توان گفت تاثير اروپائيان نقش بسزايي داشته است. در اين مجموعه نيز مثل ساير بناهاي فاجار علاقه به منظره پردازي و سبكهاي شهرسازي و نيز عناصر خاص معماري كه شاخص آن تزئين پنجره ها، بامهاي شيبدار و بعضي از عناصر نئوكلاسيك ديده مي شود.
اگر طرحهاي تزئيني مجموعه را از نظر طرحهاي ترسيمي بررسي كنيم مي بينيم كه به جزء تزئينات سنگهاي ازاره نماي شمالي ديوانخانه و طرحهاي كاشي و مقرنس هاي نماي سردر پياده رو كه هندسي مي باشد، ميزان طرحهاي اسليمي نسبت به نقوش ديگر برتري دارد.
در نماي ايوان سفره خانه نقش هاي اجراء شده اكثراٌ طرحهاي كارت پستالهاي غربي است كه نشانگر تغيير در نوع آراستن چهره و پوشش زنان و مردان قاجار است كه گوياي موج تاثيرات فرهنگي در زندگي ايرانيان آن زمان مي باشد.
با توجه به پلانها و نماها و تصاوير مي توان دريافت حتي پس از چندين بار تغيير، هنوز گچبريها بيشترين سهم را در تزئين اين مجموعه داشته و دارند. زيباترين فرمهاي گچبري و پيچ و تابهاي اسليمي و كنگريها در نماي ايوانهاي مشيرالملكي و سفره خانه به صورت شاهكار نمايان است اين گويايي نقوش در انتهاي آكس اين مجموعه در نماي ورودي ديوانخانه نيز به وضوح ديده مي شود.
از ويژگيهاي نقوش تزئينات در اين مجموعه تقارن و تكرار در متيف هاي گياهي، هندسي، حيواني
مي باشد و همچنين مفاد تزئينات در قاب زمينه با رنگ مشخص است. در خصوص تزئينات داخلي بايد گفت بيشترين نوع تزئين در اين بخش، گچبريهاي نيم برجسته مي باشد كه از اصل مهم زيبا شناسي در طرحها يعني تناسب 1/1 سود جسته است. در اين بخش سقفها با چوبي از چنار به روش برش چفت و بست شدن در داخل يكديگر بنا شده و قسمت نماي داخلي و نورگير اين فضاها را آلت چيني ارسي ها و شيشه هاي رنگي آنها كه انعكاس نور خورشيد را نمايان مي سازد، زينت مي بخشد.
گچبري:
تزئينات گچبري در كل اين مجموعه هم در فضاهاي داخلي و هم خارجي به وفور يافت مي شود. در بيرون در ساختن نما علاوه بر قابها و حاشيه ها در برخي نقاط سطوح گسترده را هم مي پوشاند . در درون فضاها نيز علاوه بر سطح گلويي ها سطوح گسترده بعضي از سقفها بخصوص در زيرزمين مشير الملكي گچبري مي باشد. گونه ديگري از گچبر ي در اين مجموعه سر ستونهاست كه به صورت برگ كنگري اجراء شده است. كه نمونه اين ستونها را در عمارت سيد جوادي مي توان ديد.
در گچبري نماهاي خارجي و فضاها تنوع رنگ فقط در زمينه قابها ديده مي شود اما اين خصيصه تنوع رنگي در داخل فضا بخصوص در عمارت حاج سيد جوادي به سبك خاص كه از رنگها لاجورد ، قرمز لاكي، زرد، بنفش و ... با قابهاي طلايي اجراء شده است.
چوب:
در اين مجموعه به صورت تزئينات وابسته به معماري، بيشتر نمايان است. سطوح گسترده سقفها در طبقات اول عمدتاًٌ پوشيده از چوب است كه بيشتر در تزئينات داخل نمايان است.
تزئينات چوبي در گلويي زيرزمين عمار
در ساخت تزئينات ارسي ها در اين مجموعه از چوب چنار استفاده شده است. بيشترين كاربري چوب در كل اين مجموعه در كنار شيشه هاي رنگي ارسي ها بوده كه بوجود آورنده يكي از شاخص هاي دوره قاجار يعني دو دري، سه دري و پنج دري ها كه همزمان فضاهاي بيروني و دروني را زينت مي بخشيده است.
كاشي كاري:
تزئينات كاشي در اين مجموعه علاوه بر قابهاي كوچك و بزرگ مستقل در نماها بصورت كفپوش فرش ايوانها ديده مي شود كه طرح اين كف فرشها بصورت تكرار يك نقش در كل سطح كف مي باشد.
طرحهاي زمينه كاشي در زمينه در نماهاي بيروني عمدتاٌ معرق با نقوش هندسي و در درون فضاها گل و بته و ملازمان و غلامان مي باشد. در اين تابلوها مي توان نوآوري استاد فن را كه آميزه اي از سبكهاي اروپايي در حاشيه سازي و مينياتور ايراني را در چهره سازي تابلوها مشاهده كرد. همچنين استفاده از رنگهاي زرد و قرمز كه
مشخصه معماري ايراني و اسلامي است، را ندارد، زيرا هم در حاشيه تابلوها و هم در فرم قرار گرفتن تابلوها سعي كرده تا از تكرار موتيف هاي ساده و تقارن در محل قرار گرفتن تابلو استفاده كند. در رنگ تزئينات كاشي اين مجموعه از رنگهاي لاجورد ، قزمز، بنفش، سبز، فيروزه اي، زرد، سياه، بادمجاني و اكليلي و... استفاده شده است.
سنگ:
سنگهاي ايوان سيد جوادي در گذشته به علت اينكه سطح حياط در اثر تخريب فضاهاي ارتباطي با عمارت حوضخانه، پر شده و هم سطح حياط مركزي شده بود، در زير خاك مدفون و مورد هجوم رطوبت ناشي از باغچه ها و رطوبت محلي خاك قرار گرفته اند. در نتيجه فرسايش لايه لايه اي و پودر شدن سطحي سنگها، مرمتگران را بر آن داشت كه سنگهاي ازاره ايوان ( نماي جنوبي ) را به طور كلي تعويض كنند و از مرمت موضعي بپرهيزند.
در بخش پله ها و ستونهاي مجاور، ستون سمت راستي عملكرد خود را بر روي لوله هاي آنتري پور منتقل كرده و پس از زير سازيها و مرمت سنگها دوباره بار ستون بر روي ازاره و سنگ منتقل شد. پله ها هنوز به حالت خارج از عملكرد اوليه باقي است، تا فرصتي مناسب و پس از كارهاي جانبي به حالت اوليه باز گردد. در قسمت رنگ سقف ايوان و نماي جنوبي هنوز هيچ اقدام مرمتي صور
ت نگرفته است و در نماي شرقي آجركاريها از آلودگي ها پاكسازي شده و گچبريها لايه برداري شده و كمبود آنها تكميل شده است. پس از تخريب انبار الحاقي كليه سطوح شمالي به حالت اوليه برگشته است و كار گچبري آن به حالت نيمه كاره رها شده است.
پنجره مشبک:
پنجره معمولاٌ برای دادن نور، جریان هوا و رویت مناظر بیرون بدون بر هم زدن خلوت اهل خانه است، در مناطقی که نور خورشید شدید است پنجره باید متناسب با شدت نور ساخته شود.
پنجره های مشبک تعادل بین نور خارج و داخل را ایجاد می کنند. تعادلی که وقتی از داخل نگاه کرده شود جلوی نور شدید آفتاب را می گیرد و مانع خسته شدن چشم در مقابل نور شدید خارج
می شود طرحهایی که در ساختن پنجره های مشبک به کار برده می شود اغلب به گونه ای است که نور داخل را تنظیم می کند. پنجره های مشبک نور شدید خارج را پخش کرده و آنرا تعدیل می کنند و وقتی نور بیرون شدید نیست همه آن را به داخل اتاق عبور می دهند. گاهی برای در و پنجره های مشبک شیشه نیز به کار برده می شود.
در نماي جنوبي عمارت حاج سيد جوادي پنجره هاي مشبكي ديده مي شود كه در ساخت آنها از آجرهاي لعابدار فيروزه اي استفاده شده است .
گزارش تغييرات انجام شده در عمارت حاج سيد جوادي طي سالهاي مختلف:
تغييرات انجام شده در نماي حاج سيد جوادي سال 1377:
1- تغيير كامل معماري پوشش ايوان و ستونهاي آن.
2- تغيير كامل ارسيها و جايگزين كردن آن با پنجره هاي دولتي.
3- شيرواني كردن بام و تخريب يكي از بادگيرها.
4- تخريب بدنه هاي شرقي و غربي حياط.
5- بالا آوردن سطح حياط و تغيير در محوطه سازي حياط.
6- تخريب هشتي ورودي بنا از خيابان ملت.
لازم به ذكر است كه اين عمارت براي ساليان دراز مقر وزراي معارف، فرهنگ و آموزش و پرورش بوده است.
عمارت حاج سيد جوادي در سال ( 1377 ش ) بايگاني و دفتر فني مرمت كارگاه مسعوديه بوده است.
تغييرات انجام شده در عمارت حاج سيد جوادي سال 1380:
نظر به اينكه در برنامه مصوب تصميم به حفاظت از اين بنا كه به مدت 75 سال محل استقرار وزراي معارف، فرهنگ و آموزش و پرورش بوده است، برنامه تعميرات در راستاي حفظ الحاقات دوره پهلوي اول كه از نظر تاريخي جايگاه قابل قبولي داشته، حركت كرده است.
1- تعميرات نقاشي بدنه در بخش شمالي در جبهه شرقي.
2- لايه برداري و تميز كاري قسمتي از گچبريهاي طبقه اول در قسمت داخلي.
3- زدودن دوده هاي لمبه كوبي هاي سقف به متراژ 60 متر مربع.
4- لايه برداري، مرمت و نصب شيشه دربها و بازشوهاي چوبي ساختمان به صورت جفت .
5- مرمت بدنه و نصب مجدد قاب كاشي جبهه شرقي ايوان ( ورودي زير زمين ).
6- بازسازي مشبك هاي زير زمين در ايوان جنوبي.
تغييرات انجام شده در عمارت حاج سيد جوادي در 6 ماهه اول سال 1381:
1- مرمت نقاشي بدنه ها در اتاق غربي ( قابهاي نقاشي و گچبريها ).
2- لايه برداري و تميز كاري گچبريهاي اتاق مركزي و تثبيت قسمتي از آنها ( گچبري جداره ها و شومينه ها ).
3- طرح برداري و تحقيقات راجع به تزئينات عمارت حاج سيد جوادي.
4- لايه برداري و رنگ زدايي سقف چوبي زيرزمين حدود 7 متر در سالن مركزي.
5- تهيه طرح بازسازي سردر عمارت رو به خيابان ملت.
6- تهيه طرح بازسازي ساختمان حذف شده يك طبقه پيراموني بين عمارت سيد جوادي و مشيرالملكي.
تغييرات انجام شده درحياط و عمارت حاج سيد جوادي در سال 1381:
خاكبرداري از حياط تا رسيدن به كف اصلي و كشف ازاره هاي سنگي و حوض، مرمت و نصب مجدد پايه ستونهاي سنگي و ازاره ها با اجراي تكنيك خاص و رفع خروج از محور اصلي ستونها، حذف ساختمان الحاقي متصل به عمارت در جبهه شمالي، مرمت گچبريهاي نماي جنوبي، مرمت و بازسازي تمامي بازشوهاي تراز اول، مرمت قسمت عمده اي از تزئينات نقاشي، مرمت شيروانيها و ....
مواردی که در دوره قاجاریه باعث اثر گذاری بر روی کاشیهای این دوره می گردد:
- توسعه روابط با کشورهای غربی و تاثیر پذیری هنر ایران از آنها ( این رابطه از اواخر دوره صفوی آغاز شد. )
- گرایش و شیفتگی شدید پادشاهان و دولتمردان قاجار به هنر و فرهنگ غرب.
- تاثیر پذیری معماری ایران و تزئینات آن از معماری اروپا
- افول کمی و کیفی هنرهای وابسته به معماری ایران و تاثیر پذیری شدید آنها از عناصر هنرهای غربی.
- تغییرات در نقش و رنگ و خوشنویسی ... در کاشیکاری این دوره که بعضاٌ متاثر از آثار اروپایی است. شیوه کاشیکاری هفت رنگ تا دوره قاجار ادامه یافت ولی تغییراتی در رنگها و نقوش کاشیها بوجود آمد.
- رنگهای مورد استفاده در کاشیکاری دوره قاجار عبارتند از: زرد، نارنجی، صورتی، قهوه ای و ....
- کتیبه های مورد استفاده در این دوره اغلب از خطوط نستعلیق برای نوشتن کتیبه ها استفاده شده است و به جای آیات قرآن جملاتی در مدح و تمجید شاهان قاجار یا اشعاری از شاعران نوشته می شده است.
- نقوش هندسي و گیاهی با هم به صورت تلفیقی با جزئیات و ریزه کاریها، خیلی شلوغ و پر پیچ و خم دیده می شوند.
- با توجه به تاثیر هنر غرب بر روی هنر قاجار، بیشتر نقوش و جزئیات آن یادآور دوره روکوکو می باشند و تزئینات در این دوره از حالت سادگی و روحانی خارج شده و خیلی شلوغ و با جزئیات فراوان می باشند.
به طور کل می توان گفت در این دوره استفاده از نقوش هندسی گیاهی ویژه هنرهای تزئینی ایرانی تقلیل یافته و بهره گیری از نقوش طبیعی ( رئال )، منظره سازی، طبیعت بی جان و طرحهای تزئینی اروپایی در کاشیکاری دوره قاجار رواج یافته است.
طبقه بندی نقوش به کار رفته در قشر تزئینی کاشی :
1- نقوش هندسی
2- نقوش گیاهی
3- نقوش طبیعی
4- خط نوشته بر روی قشر تزئینی کاشی ها
1- نقوش هندسی:
نقوش هندسی به صورت گره چینی است که با کنار هم قرار دادن دوایر و ترسیم قطرها و وترهای آن، این اشکال بدست می آیند.از نقوش هندسی به وفور در تزئینات کاشیکاری عمارت مسعوديه استفاده شده است ولي در تزئينات نماي عمارت حاج سيد جوادي ديده نمي شود.
نقوش هندسی خود به سه گروه تقسیم می شوند:
الف: نقوش هندسی ساده
ب: نقوش هندسی مرکب و گاه پیچیده
ج: نقوش هندسی ترکیب شده با سایر عناصر تزئینی دیگر مثل اشکال نباتی و خطوط
2- نقوش گیاهی:
غالباٌ نقوش گیاهی به کار برده شده خلاصه شده ای از اشکال مختلف درختان، شاخ و برگ آنها، گیاهان، گلها و پیچک ها است که نظم و تناسب یافته اند و در واقع هنرمند تاثیر پذیر از اشکال موجود در طبیعت و محیط اطراف خود بوده و آنها را در بیشتر موارد دگرگون کرده است و نقوش طبیعی و گیاهی مثل درختان، گیاهان، گلها و برگها در شرایط معمولی بدون شکل منظم ( هندسی) هستند، اما هنرمند در مواردی در ایجاد آنها از فرمهای هندسی کمک گرفته و با استفاده از آنها یک انتظام منطقی و خوشایندی را پدید آورده است. در بین نقوش گیاهی منظم و
استیلیزه شده از همه شناخته تر اسلیمی ها ، ختایی ها هستند که با پیچ و تابهای منظم و حرکت و گردش به دور خود در تمامی ابنیه مذهبی و غیر مذهبی با موارد گوناگون از قبیل کاشیها خود نمایی می کنند که نمایانگر حرکت تداومی طبیعت بوده، حالتی پویا و متحرک دارند. در عمارت حاج سيد جوادي از این نمونه نقوش با کاشیهای الوان در بخشهای متفاوت نماي جنوبی استفاده شده است.
نقوش گیاهی خود به چهار گروه قابل تفکیک هستند:
1- گل و بوته و غنچه ها
2- اسلیمی ها: الف- اسلیمی گیاهی. ب- اسلیمی ماری. ج- اسلیمی دهن اژدری
3- ختایی ها
4- پیچکها
3- نقوش طبیعی:
نقوش طبیعی در کاشیهای نماي جنوبی عمارت حاج سيد جوادي با نقوش گل و گلدان ساده دیده می شود.
گلدان با طرح ساده: گلدانها از خلاصگی و استالیزاسیون هنری خاصی برخورداراند که در نوع خود خاص این دوره اند. که خود نوعی بازگشت به گذشته محسوب می شود و خلاصه شدن در فرم دیده می شود که شامل چند شاخه اسلیمی و نهایتاٌ، رسیدن به یک شکوفه است.
همچنين براي تنوع بخشيدن به تزئينات خارج ساختمان و بيان تشريفات، از كاشي هاي هفت رنگ با طرح غلامان و ملازمان آماده به خدمت در حاشيه هايي با گل و بته آميخته گشته استفاده شده است
4- خط نوشته بر روی قشر تزئینی کاشی ها:
کاربرد خط به عنوان یک عنصر تزئینی با رواج اسلام در اکثر بناهای دوران اسلامی گذشته ایران و از جمله دوران صفویه گسترش بیشتر داشته است، صرف نظر از جنبه تزئینی خط، از آن برای رساندن پیامهای تاریخی سیاسی، هنر و مذهبی استفاده شایانی شده است.
در دوره قاجاریه، احادیث از ائمه یا بزرگان و اشعار شاعران و حتی آیات قرآنی به خط نستعلیق نوشته می شد، و خط با رنگ سفید در زمینه آبی همراه با اشکال گل و غنچه در حاشیه کتیبه بکار می رفت. در این موارد از طرحهای اسلیمی فیروزه ای با گلهای زرد، نارنجی، قرمز، قهوه ای، سفید در متن مستطیل آبی پر رنگ استفاده می شد.
