بخشی از مقاله
زلزله فروردین 1385 شهرستان بروجرد آسیب های سازه ایی فراوانی را به بناهای تاریخی این شهر وارد کرد. از میان بناهایی که در این زلزله آسیب دید مسجد امام - سلطانی - بروجربود. بیشترین نِمود آسیب در ایوان بزرگِ جنوبی مسجد که به گنبد خانه دسترسی داشت مشاهده گردید که شامل ترک، شکستگی و حتی تخریب بخشی از عناصر سازه ایی ایوان بود. از این رو اداره کل میراث فرهنگی استان لرستان در سال 1388 مرمت آن ایوان را در دستور کار خود قرار داد. این مقاله گزارشی از عملیات مرمت ایوان جنوبی مسجد امام بروجرد است که با توجه به آسیب های وارده مرمت آن بیشتر با رویکرد استحکامی انجام گردید، بازگرداندن عناصر و اندام های ساختاری از جمله تویزه و پوشش ایوان به حالت اولیه خود با استفاده از مصالح و تکنیک های سنتی خط مش اصلی این مرمت بشمار می رفت. از آن رو که هر گونه اقدام مرمتی در یک بنای تاریخی تجربه ایی منحصر و متفاوت می باشد، نتیجه این مقاله نیز انتقال یک تجربه مرمتی و از سوی دیگر معرفی برخی جزئیات ساختاری ایوان است که دستیابی به آن ها فقط در یک تجربه مرمتی و برخورد با لایه های زیرین بنا امکان پذیر می باشد. این تحقیق از پژوهشهای میدانی و روایتی توصیفی-تحلیلی از روند مرمت ایوان جنوبی مسجد امام بروجرد بهره گرفته است.
مسجد امام - سلطانی - بروجرد از شاخص ترین آثار تاریخی استان لرستان می باشد که در محدوده بازار تاریخی بروجرد واقع است. این مسجد یکی از بناهای دوره قاجار است که بر روی خرابه مسجد قدیمی تر ساخته شده، بر روی سنگ نوشته دیواره ایوان غربی آن تاریخ 1248 ه. ق ثبت شده است، و در لوحه طاق ایوان غربی مسجد چنین خوانده می شود " عمل استاد اسکندر شیرازی این دو طاق مقرنس توسط جناب مستطاب میرزا معصوم اتمام پذیرفت غره شعبان العمظم 1209 ه. ق" - بزرگ نیا، . - 1383 این مسجد با مساحتی در حدود 7000 متر مربع از بناهای دوره فتحعلیشاهی است که الگوی معماری آن از نوع مساجد چهار ایوانی می باشد، سه دسترسی به مسجد در پشت ایوانهای شمالی - خیابان جعفری - ، شرقی - بافت بازار - و غربی - بازار دواتگران- خیابان صفا - تعبیه شده است . ایوان جنوبی و فضای گنبد خانه مهمترین بخش بنا است که دو شبستان با ستونهای سنگی ظریف در طرفین آن احداث شده است. این بنا به شماره 394 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است - 1شکل - 1 در زلزله فروردین 1385 بروجرد2ایوان بزرگِ جنوبی مسجد بیش از دیگر بخش های مسجد آسیب دید به طوری که تویزه ایوان دچار شکستگی و تخریب گردید و پوشش نیمکار آن فروریخت. اداره کل میراث فرهنگی استان لرستان در سال 1388 اقدام به مرمت این ایوان نمود و اینجانب به عنوان مدیر پروژه از سوی شرکت مجری مسئولیت مرمت آن را به عهده داشتم.3 این مقاله گزارشی است از عملیات مرمت ایوان جنوبی مسجد امام بروجرد که در آن ابتدا نوع و موقعیت آسیب های وارده با توجه به ویژگیهای ساختاری اندام آسیب دیده مورد بررسی قرار می گیرد و سپس روش برخورد با آسیب ها و مراحل مرمت و مقاوم سازی ایوان مرحله به مرحله معرفی می گردد . نتیجه این تحقیق انتقال تجربه مرمت ایوان جنوبی مسجد امام بروجرد و معرفی برخی جزئیات ساختاری بنا است که در حین مرمت آشکار گردید.
-2 روش تحقیق
برای بررسی و معرفی روند مرمت ایوان جنوبی مسجد امام بروجرد و ارائه برخی جزئیات و ویژگی های ساختاری بنا که حین مرمت آشکار گردید، روش مشاهده ایی از موثرترین روشهای تحقیقی می باشد که این پژوهش از آن بهره گرفته است. مشاهده؛ جمع آوری اطلاعات از طریق نظاره کردن مستقیم بر موضوع در حین اجرای عملیات مرمت است. در این پژوهش مشاهدات ثبت شده با رویکرد توصیفی-تحلیلی بیان شده اند.
-3 آسیب های وارده به ایوان جنوبی مسجد امام بروجرد پس از زلزله سال1385
تا پیش از زلزله مذکور به جز فرسایش هایی که در اثر طول زمان یا عدم مراقبت های دوره ایی از بنا، در مسجد امام بروجرد مانند بسیاری دیگر از بناهای تاریخی بوجود می آیند، آسیب های سازه ایی قابل توجهی اندام های اصلی بنا بویژه ایوان جنوبی را تهدید نمی کرد. پس از وقوع زلزله شدت آسیب های سازه ایی وارد آمده به ایوان جنوبی مسجد امام بروجرد به حدی بود که در مقایسه با پیش از آن هیچ عاملی جز زلزله در بوجود آمدن چنین آسیب هایی حدس زده نمی شد، البته شاید علت یا علت هایی در کنار زلزله در تشدید آن آسیب ها تاثیر گذار بوده باشند ولی عامل اصلی آسیب ها زلزله بوده است، آسیب های وارده آمده به ایوان جنوبی مسجد امام بروجرد پس از زلزله 1385 عبارتند از:
1-3تخریب قسمتی از چیدمان رومی و انفصال آن از قسمت ضربی - پَر - در تویزه اصلی - ورودی - ایوان جنوبی مسجد امام بروجرد متراژ فضای ایوان جنوبی مسجد امام بروجرد در حدود 100 متر مربع می باشد که نزدیک به 24 متر مربع آن را فقط تویزه اصلی ورودی ایوان پوشش داده است. تویزه ای با حداقل 2متر تَبره - ضخامت چینش رومی که از زیر مشاهده می شود - که در دهانه ایی نزدیک به 12/50 متر طول اجرا شده است. یکی از مشهودترین آسیب های پس از زلزله، تخریب قسمتی از چیدمان رومی تویزه ایوان بود که چیدمان ضربی - پَر - داخل آن را نمایان کرد و مشاهده گردید که ساختار و روش اجرای این تویزه ترکیبی از چیدمان ضربی - پَر - و رومی است، که از نوع تاق رومی با تاق دزد پَر می باشد؛ در این تاق که برای دهانه های بزرگ استفاده می شود، تاق رومی - چیدمان رومی - را حداکثر تا قبل از واژگون شدن اجرا کرده، سپس در وسط تویزه، در یک نقطه از تاق، روی قالب یک ردیف تیغه به صورت پَر ساخته می شود. پس از آن، در ردیف های فوقانی به تاق های پَر به صورت جانبی آجر افزوده می گردد تا تاق چاق یا به اصطلاحاً پرور شود - فخار تهرانی،. - 1371 - شکل - 2
ایوان جنوبی گنبدخانه
ترکیب چیدمان رومی و ضربی - پَر - می تواند انواع مختلفی داشته باشد که بیشترین تفاوت آن در موقعیت قرارگیری چیدمان ضربی در دِل رومی است، به صورتی که تَبره - ضخامت - چیدمان ضربی در میانه - وسط - یا نیمی از سطح مقطع رومی می نشیند، که انتخاب نوع آن به نظر معمار بستگی دارد. در واقع، با نزدیک شدن تاق رومی به تیزه، رومی تمایل به ریزش دارد و معمار زمانی که حس می کند فشار بر قالب رومی وارد می شود - از محدوده شکرگاه به بعد - ، برای جلوگیری از ریزش رومی مسیر اجرا را تغییر داده و از شکرگاه تا تیزه را عمود بر جرز و هم جهت قالب به صورت پَر اجرا می کند، این امر منجر به همگنی بیشتری در هرز ملات بین مصالح نیز می گردد. در این نوع تویزه ها چیدمانی که از زیر مشاهده می گردد به طور معمول رومی است، ولی چیدمان رومی علاوه بر ماهیت تزئیناتی که دارد تمام یا قسمتی از چیدمان ضربیپَر- - تاق دزد - را در بر گرفته و از تغییر فرم جانبی - پَر پَر شدن - طاق ضربی - پَر - بویژه در زلزله ها جلوگیری می کند - شکل . - 3 برای نمونه در تویزه ایوان غربی مسجد جامع ساوه، ردیف اول از پای طاق - پاکار - تا ارتفاعی که ضخامت تویزه کم می شود - معمولاً تا همان مقطع شکرگاه تاق - آجر به صورت رومی چیده شده است. طبره تاق پَر - دزد-استخوان بندی - توسط رومی پوشانیده شده است
