بخشی از مقاله
چکیده
شیوه معماری و نوع مصالح بکار رفته در بنا ، قدمت حمام تاریخی گلستان که با نام گلشن نیز خوانده می شود را به دوره اول پهلوی می رساند که یکی از حمام های منحصر به فرد در میان آثار تاریخی هم نوع خود می باشد. با وجودی که بنای مذکور در حال حاضر استفاده می شود، مورد کم توجهی بسیار واقع شده و در معرض تخریب قرار دارد. هیچ گونه بررسی جامع در ارتباط با شرایط این بنا صورت گرفته نشده و به حال خود رها شده است. مقاله حاضر در نظر دارد ضمن معرفی این بنای ارزشمند از نقطه نظر معماری و تزئینات متنوع آن شامل آهک بری ها، کاشی کاری ها، رسیدگی آسیب ها و ضایعات بر روی تزئینات این حمام را به رشته تحریر درآورده و در راستای آن به نقش ارزش های تاریخی بنای مورد مطالعه بر اساس الگوهای معماری بومی در جهت نگهداری آن بپردازد.در حال حاضر این اثر در بخش خصوصی قرار گرفته است و به دلیل اختلاف نظر میان مالکان آن اثر در حالت تعلیق باقی مانده و هیچ گونه توجهی به آن نمی شود. این پژوهش راه کارهایی را جهت رسیدگی به این بنا با تاکید بر ارزش های تاریخی آن ارائه نموده است.
واژه های کلیدی: حمام گلستان، معماری بومی، آسیب شناسی، حفاظت و مرمت
مقدمه
معماری جزو هنرهایی می باشد که می تواند با اقلیم هر منطقه و فرهنگ و اعتقادات بومی همراه شده تا آثاری زیبا ایجاد شود. در این روند تاثیر اعتقادات سنتی و بومی می تواند نه تنها در ساخت بناها موثر باشد بلکه در حفاظت و نگهداری آثاری که به طور مستقیم با سنت های مردم در ارتباط است اهمیت پیدا می کند. فرهنگ بومی به عنوان پدیده ای ذهنی با تجسم کالبدی می تواند ابزاری برای بیان متن فرهنگی جامعه باشد. حمام های عمومی، به عنوان یکی از میراث های بومی معماری ایران، و دستاوردهای اجتماعی و فرهنگی آن، برای پژوهش در تاریخ اجتماعی و محلی ایران، و یافتن آداب و سنن فرهنگی و اخلاقی ایرانیان، بسیار مهم است.[1]
حمام ها از جنس خشت و ساروج ساخته میشد و تقریباً دارای مساحتی حداکثر 500 متر و حداقل 300 متر بوده و از بیخ تا انتهای بام به ارتفاع 6 الی 7متر و معمولاً دارای 3 بام کوچک و بزرگ بوده است. ینا نوع بنا را معمولاً مجاور چشمه ها برپا میکردند.[2] استفاده از آب قنات برای مصرف حمام ها از دیرباز در ایران مرسوم بوده است.[3] حمام های عمومی در طول دوران اسلامی جایگاهی ورای تطهیر و نظافت داشته و نهادی اجتماعی محسوب میشده اند که بسیاری از هنجارها و رفتارهای مورد قبول جامعه در آن رخ می داد[4]اصولاً در اماکنی مانند حمام ها که جهت فرایض سنتی ساخته می شود، شکل و ساختار بنا به طور مستقیم با افکار عموم هماهنگ است.
حمام ها اماکنی هستند که از دوره های قبل از ساخت این بنا نیز در ایران با ترکیبی که خاص این اماکن می باشد ساخته می شده است که از نکات فنی و هنری حمام می توان از چگونگی شبکه آبرسانی به خزینه، گرمخانه، سربینه، حوض ها، حوضچه ها و فواره های متعدد آنها، نحوه گرم کردن هوای داخل حمام ،چگونگی آب بندی مخازن آب و گرم کردن آب، ارتفاع کم و باریک و طولانی بودن راهروها، هشتی های میانی و سردرها، تناسبات فضایی ورودی ها و خروجی ها، ارتفاع زیاد رختکن، گود بودن حمام، بهره گیری از آب قنات، نگهداشتن حرارت، ضدزلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشی در اثر قرارگیری در درون زمین، که بدون آنها کارکرد حمام ممکن نمی شد، نام برد. معماری این حمام ها به شیوه ی خاص خود می باشد و اگر نوع معماری خاص این بناها معرفی نگردد باعث فراموشی طرح آن ها می شود.
با وجودی که تزئینات این بناها بر یک اساس پایه ریزی شده است، هر یک برای خود یک نمونه منحصر به فرد محسوب شده ولزوم معرفی و پرداختن به آن را ایجاب می کند. حمام گلستان یکی از زیباترین حمام های سنتی می باشد که در نوع خود بی نظیر است. این حمام به دلیل عدم توجه به آن، دچار ضعف ساختاری شده است. این بنا با توجه به نوع کاربرد، دوره تزلزل آن بسیار سریع اتفاق افتاده و تزئینات موجود بر آن به دلایل همین ساختار تحلیل رفته اند. این سازه ی مهم ورای تطهیر و نظافت عملکردی به مثابه ی نهادی اجتماعی داشته، بنابراین، بررسی همه جانبه ی آن می تواند یاریگر ما در درک نانوشته های تاریخ اجتماعی و شناخت بهتر جوامع گذشته ی مردمان این منطقه باشد که با علم به تمامی این موارد، تحقیق در این موضوع جهت حفاظت و در صورت لزوم مرمت حمام گلستان را ایجاب می کند.
موقعیت جغرافیایی حمام گلستان در شهرستان فومن
قدمت شهرستان فومن به دوران تاریخ ایران باستان و پیش از اسلام می رسد. وسعت این شهرستان حدود 935کیلومتر مربع است که در 25 کیلومتری جنوب غربی مرکز استان گیلان - رشت - واقع گردیده است. شهرستان فومن از سمت شمال به شهرستان صومعه سرا، از جنوب به استان زنجان، از شمال غرب به شهرستان ماسال و از شرق به شهرستان رشت محدود می باشد. این شهر تاریخی در گذشته با عناوینی چون داراالاماره، فومن المبارک، بومن، پومن و به روایتی فیامین نامیده می شده است. ساکنان شهرستان فومن از دو قوم - گیل - و - تالش - متشکل شده که قوم - گیل - در ناحیه جلگه ای - دشت - و قوم - تالش - در نواحی کوهستانی و کوهپایه ای این شهرستان زندگی می کنند. زبان اصلی اهالی جلگه ای - گیلکی - و زبان اصلی نواحی کوهستانی نیز - تالشی - می باشد. این شهرستان با جمعیت بیش از 97 هزار نفر دارای دو بخش مرکزی و سردار جنگل می باشد و حمام گلستان در بخش مرکزی واقع شده است - .[1] شکل - 1
معرفی حمام گلستان
حمام گلستان که به حمام گلشن نیز معروف است از نظر قدمت مربوط به اوایل دوره ی پهلوی می باشد و توسط شخصی به نام رضوان االله ساخته شده است - .[5] شکل - 2
این حمام با مساحت 300 متر مربع ساخته شده و در مرکز شهر فومن قرار گرفت و متشکل از حمام بزرگ اصلی و یک حوض شنا است. از مهم ترین ویژگی های بارز بنا، تزئینات کاشی های خشتی بسیار زیبایی است که در سر در ورودی بنا قرار دارد که بر طبق نوشته های بیرونی روی کاشی ها، حمام مزبور توسط حاج قاسم معمار رشتی در سال 1354 ه.ق. 1314 - ه.ش. - به اتمام رسیده است. ورودی حمام دارای مربعی ای است که گوشه های آن را بریده اند که سربینه - رخت کن - نیز در آن قرار دارد، در سربینه به دلیل بی اطلاعی مورد بازسازی غیر اصولی قرار گرفته و از حالت معمول سربینه ها - رخت کن - خارج شده است و اضافه کردن قفسه های فلزی جهت قرار دادن البسه ی افراد، باعث بد نما شدن چهره ی ورودی یک حمام سنتی ایرانی شده است.
بعد از عبور از آن دو راهرو کوچک است که به وسیله آن سربین به فضای اصلی حمام متصل شده و بدین ترتیب از ورود سرما و گرما به داخل حمام نیز جلوگیری می شود. در سربینه ها سکوهایی که به عنوان رخت کن و یا تطهیر پاها است، وجود دارد. سقف حمام دارای قوس های فراوانی است و دارای چند گنبد است که گنبد مرکزی از همه بزرگ تر است و تقریباً بر همه ی گنبدها احاطه داشته و نمای زیباتری نسبت به بقیه دارد. برای تامین روشنایی بر بالای گنبد میانی و نیز سقف های غرفه های مختلف حمام، نورگیرهای شیشه ای به نام گل جام - جام گاه - تعبیه شده که نور داخل حمام را تامین می کند و مجموع گل جام های این حمام 11 عدد می باشد و به جهت بارندگی بسیار زیاد با توجه به شرایط جوی منطقه، بام ها بصورت شیبدار اجرا می شده است .
دیواره های داخلی خمام، دور تا دور تا نیمه دارای کاشی کاری بسیار ساده و فاقد تزئینات می باشد. در ضلعی از راهروی اتصال دهنده سربینه به فضای اصلی حمام لنگ شوی خانه و سرویس بهداشتی قرار گرفته است.از دیگر بخش های حمام سیستم گرمایش آن شامل تون یا آتشدان، انبار سوخت، تیان - ظروف مخصوص گرم کردن آب - ، دودکش ها و کانال انتقال گرما به زیر حمام است. کف گرمخانه از سنگ پوشیده شده است که با زنبورک هایی - کانال هایی - که از زیر داشته و با تون هوای گرم به داخل زنبورک وارد شده و باعث گرم شدن کف می شده است. در گذشته از خار بیابان، برگ خشک و چوب درختان و فضولات دامی و در این اواخر نفت، گازوئیل و روغن سوخته جهت سوخت حمام استفاده می شده است.سیستم دفع فاضلاب به صورت سنتی حمام ها به روش گنداب بوده است. بدین ترتیب که فاضلاب از طریق کف شوی های - دو محل گرمخانه و سربینه به کانالی هدایت شده و سرانجام در محوطه بزرگی در پشت حمام سرازیر و در آن محل پس از خشک شدن به خارج از شهر و در نهایت پس از مدتی به نهر مجاور حمل می شده است. - شکل - 3
معرفی تزئینات
با این که حمام گلستان فومن قدمتی بسیار طولانی ندارد به دلیل استفاده های مداومی که طی سال ها از این مجموعه شده است دارای آسیب های بسیار چشمگیری می باشد. -1-4 آهک بری ها: یکی از متداول ترین و قدیمی ترین تزئینات حمام ها آهک بری ها می باشند. حمام گلشن نمونه ی ارزنده از به کارگیری ملات های آهکی با کاربردهای ویژه خود است. ملات ساروج، ملات آهکی آبی سنتی ایران است که به دو روش سرد و گرم تولید می شده است. در روش گرم، کلوخه های سنگ آهک رس دار را می کوبیدند تا نرم شود سپس، خاک به دست آمده را با کاه و پهن و آب مخلوط میکردند. پس از آن، گل به دست آمده را روی زمین با ضخامت 10سانتیمتر پهن کرده و بعد از خشک شدن، قطعه های خشک شده را می پختند .نهایت، هنگامی که قطعه ها پخته شد آنها را آسیاب میکردند.
محصول به دست آمده رنگ لیمویی یا قهوهای روشن داشت که ساروج گرم نامیده می شد. آهک، ماده ی اصلی این ملات است که ضمن ایجاد چسبندگی بین اجزا و قطعات آجری یا سنگی، موجب سمنته شدن ملات هم می گردد. مقدارکمی خاک رس در ملات افزون بر ایجاد چسبندگی در ملات به سبب داشتن سیلیس برای سمنته شدن آهک نیز، بسیار مفید است. ماسه هم به دلیل آهک دارابودن سیلیس همان کاربرد خاک رس را برای آهک دارد.[6] آهک بری های حمام گلستان بسیار ساده و فاقد تزئینات می باشند و در تمامی قسمت های بالایی حمام و بالای ازاره ها جزنمایی از قوس های ساده هیچ تزئین خاص دیگری یافت نمی شود.
-2-4کاشی کاری ها: تمامی تزئینات کاشی های حمام گلشن در قسمت در ورودی قرار گرفته است که علی رغم بیشتر حمام ها که ورودی ها فاقد تزئینات می باشد، کاشی کاری بسیار پرکار و زیبا و مرکب از گل و مرغ و اسلیمی و ختایی و غیره دارد. در قسمت بالای در، کاشی کاری بر روی یک فصای نیم دایره به رنگ لاجورد انجام شده و با نقوش ختایی تزئین شده است. نمونه ای از کاشی با نقوش انسانی بر قسمت میانی طرح قرار دارد که تصویری از دو فرشته با دو بال و با لباسی بلند - لباس متداول دوران قاجار - که دارای ترکیب بندی خاص با در نظر گرفتن نوعی پرسپکتیو با تاجی بر سر که به طور مشترک تاجی را با طرح انتزاعی در دست دارند و یک درخت که می تواند نماد درخت زندگی باشد و در میان فرشتگان قرار دارد را نشان می دهد که در یک زمینه ی کرم رنگ قرار گرفته و با نقوش گل های ختایی تزئین شده است.
در ردیف بعد از آن بر روی زمینه ی لاجوردی آیه - و ان یکاد - در حاشیه ای به شکل نیم دایره نوشته شده است و انتهای آن به عدد1354 ختم یافته است. ردیف بعد حاشیه ای به رنگ سفید با نقوش ختایی می باشد که توسط دو حاشیه با نقوش هندسی احاطه شده است و تکرار می شود. و در قسمت بالایی فضایی با درختان، رودخانه و خانه ای با ترکیب سنتی زیرشیروانی تزئین شده است و کل مجموعه را دو نوار در بر گرفته که در درون آن نقوش ساده ی هندسی تکرار شده اند. بر طبق نوشته های بیرونی روی کاشی ها، حمام مزبور توسط حاج قاسم معمار رشتی در سال 1354 ه.ق. 1314 - ه.ش. - به اتمام رسیده است - شکل . - 5
