بخشی از مقاله
چکیده
مسجد جامع عتیق شیراز که در محله تاریخی بازار مرغ این شهر قرار گرفته یکی از کهنترین مساجد ایران و این شهر به حساب می آید و از ارزش تاریخی بسیار بالایی برخوردار است. هر چند این مسجد در طول سالیان دراز و به دلایل مختلف دچار تغییرات زیادی شده است امّا هنوز جایگاه خود را در بافت تاریخی شیراز حفظ نموده است. یکی از ویژگی های مهم این مسجد که آن را از دیگر مساجد شیراز و حتّی ایران ممتاز کرده است وجود بنایی در وسط صحن آن است که در اصطلاح آن را بیت المصحف یا خدایخانه می نامند. خدایخانه نیز به مانند مسجد از گزند روزگار در امان نبوده و در طی دوران مختلف تخریب های زیادی در آن رخ داده است. مرمت های دهه های اخیرهر چند این بنا را تقریبا به شکل اولیه آن تبدیل کرده اما این مرمت ها چندان تطابقی با نگاره ها و عکس ها و همچنین گفته های برخی از تاریخ نویسان ندارد. در این مقاله سعی بر آن شده علاوه بر شرح مسجد و خدایخانه به مرمت های این بنا پرداخته شود.
واژههای کلیدی: مسجد جامع عتیق، بافت تاریخی شیراز، خدایخانه، مرمت
-1 مقدمه
اهمیّت و قداست مساجد به عنوان مهمترین فضای نیایشگاهی در اسلام چنان است که در قرآن کریم از مساجد با عنوان خانه ها و فضاهایی که به خداوند اختصاص و تعلق دارند، یاد شده است. همچنین ساخت، عمران، تعمیر و نگهداری مساجد ویژه کسانی دانسته شده که به خداوند و روز رستاخیز ایمان داشته باشند.[1] در این مساجد جامع هر شهر از اهمیّت دو چندانی برخوردارند. این مساجد به دلیل اینکه قدیمی تر از دیگر مساجد شهر و در دل نخستین بافت تاریخی قرار دارند مورد توجه در ادوار مختلف تاریخی بوده و هستند و هر چند از اوایل دوران اسلامی مساجد دیگری در شهرها ساخته شد اما مساجد جامع اهمیت خود را از دست ندادند.
به همین دلیل مرمت و عدم تخریب آن نیز در دوره های مختلف مورد توجه واقع می شده است. در قدیم در کنار مسجد جامع هر شهر، توسعه شهرنشینی رواج پیدا می کرد و بسیاری از بناها از جمله دارالاماره در کنار آن قرار می گرفت که از اهمیّت مسجد جامع حکایت می کند. مسجد جامع عتیق شیراز از جمله بناهایی است که چه از لحاظ تاریخی و چه مرمتی از اهمیّت بسیاری برخوردار و شاید به اندازه قدمت خود مورد مرمت قرار گرفته است. این مسجدکه در دل بافت تاریخی شیراز قرار گرفته است، هسته مرکزی شیراز را تشکیل داده است. این مسجد به دلایل مختلف مورد تخریب واقع شده و هر چند در برهه ای از زمان به آن بی توجهی شده اما باز مورد مرمت قرار گرفته است.
اما خدایخانه این مسجد که در نوع خود بینظیر است نیز همین ویژگی را دارد و در دوره های مختلف و به دلایل متعددی مورد تخریب واقع شده است. مرمت این بنا به طرز خوبی انجام شده است اما با نگاه به متون و نگاره های تاریخی تفاوتی در مرمت ساختمان دیده می شود که شاید از دید مرمتگران افتاده باشد. هر چند منابع بسیار کمی وجود دارد که این مرمت خدایخانه را تایید نمی کند اما این سوال را بوجود می آورد که چرا مرمت دوباره خدایخانه به شکل اول صورت نگرفته است.
-2 مسجد جامع عتیق شیراز
منابع مکتوب متعددی به مسجد جامع عتیق شیراز اشاره کرده اند. ظاهرا قدیمی ترین شرح بر بنا به قلم مقدسی است که بنا را قبل از سال 380 هجری قمری رویت کرده است. او چنین می نویسد: - - جامع ایشان در هشت اقلیم بی مانند است، بویژه روز آدینه آباد است، ستون های همانند مسجد اقصا دارد، جامع در بازار یک سویش در بخش بزازان است - - .[2] این مسجد که به نام های جامع عتیق، مسجد جمعه، مسجد جامع و مسجد آدینه نامیده می شود، قدیمی ترین مسجد جامعی است که در فارس بنا شده است. این مسجد بنایی رفیع و مجلل و حجره ها و شبستان های متعددی داشته که بعضی از آن ها دو طبقه بوده است .[3]
بنای اولیه آن در سال 281 هجری قمری و در زمان عمرولیث صفار هنگامیکه حکمران فارس بوده ساخته شده است.[4] اقدامات وسیعی که به منظور بزرگ کردن و زیباتر ساختن و مرمت که تا نیمه دوم سده هفدهم انجام گرفته، حالت مسجد را کاملا تغییر داده است. بنای کنونی آن که به طور کامل از آجر ساخته شده و از نظر کاشیکاری به سبک زندیه و قاجاریه معماری و تزئین گشته است، ظاهرا مربوط به اواخر قرن یازدهم هجری قمری می شود.[5] شکل ساختمان مسجد عتیق همانند سایر مساجد ایران مستطیل شکل می باشد. صحن مسجد به ابعاد 75*55 متر است و این صحن تا زمان دیدار ابن بطوطه از آن بوسیله سنگ های مرمر مفروش بوده و اکنون با سنگ معمولی فرش شده است.
مسجد دارای شش در ورودی است که دو در در شرق، دو در در غرب، یکی در شمال و دیگری در جنوب قرار گرفته است. قاضی ناصرالدین بیضاوی در کتاب - - نظام التواریخ - - در خصوص نام این مسجد می نویسد: - - این مسجد از بنای عمرولیث است و حکایت شده چون شروع به ساختن مسجد کرد دستور داد تا چوب های مستقیم و هموار را برای آن بیابند. به او اطلاع دادند که زن صالحه ای در باغ های خود در سروستان، چوب های صاف و همواری دارد که آن ها را از راه حلال به دست آورده است، پس مامورین را فرستاد تا آن ها را خریداری کنند. زن دستور داد چوب ها را بریده حمل نمایند و گفت بعدا در خصوص آن ها مذاکره خواهیم کرد.
چون آن ها را حمل کردند و ستون ها و جرزها را به اتمام رساندند گفت: سقف ها را بپوشانید تا بهای آن ها را حساب کنیم. چون تیرها را به کار بردند و سقف ها را پوشانیدند گفت احتیاجی به پول ندارم زیرا آن ها را در راه خدا داده ام، پس قضیه را به عمرولیث اطلاع دادند و او خشمگین گردید و گفت یا بهای آن را بستان و یا آن ها را بیرون خواهم آورد. پس آن زن که نامش عقیقه بود به نزد پادشاه رفت و گفت: ای امیر برای چه این مسجد ساختی؟ گفت برای خدای عزوجل و امید به ثواب و طلب رضای او. زن گفت من هم امید رضای خدا و ثواب او دارم. شاه متاثر شد و او را واگذاشت - - .[6] نکنه جالب دیگر در مورد جای محراب و جهت آن به سوی قبله می باشد و گفته شده است که استاد بنّای این مسجد از اولیاءاالله بوده است و چون خواست محراب را بسازد، کسی به او اعتراض کرد که قبله محراب برابر کعبه نیست، پس بنّا دست او را گرفت و از میان دو انگشت خود از دور مکه و کعبه را به وی نشان داد که محاوی محراب بود.[7]
ابن بطوطه که در زمان حکومت آل اینجو به شیراز می آید در توصیف مسجد می نویسد: - - مسجد بزرگ شیراز به نام مسجد عتیق یکی از وسیعترین و زیباترین مساجد است. صحن بزرگ آن با مرمر فرش شده و تابستان ها هر شب صحن آن را می شویند و بزرگان شهر برای گزاردن نماز مغرب و عشا در آن جا فراهم می آیند. در قسمت شمال مسجد دری است که آن را - - در حسن - - می نامند و از آنجا به بازار میوه فروشان می رود - - .[8] شاردن سیاح معروف فرانسوی که در زمان صفویه به شیراز می آید مسجد عتیق را اینگونه توصیف می کند: - - مسجد جمعه که مسجد بزرگ شهر به شمار می رود، بزرگترین مسجد قاره آسیا بوده است که از لحاظ بزرگی دو برابر مسجد جامع اصفهان می باشد و مجلل تر از آن است، قسمتی از آن از سنگ های بزرگ ساخته شده و قسمتی دیگر از سنگ های مرمر تشکیل یافته و حیاط آن شکل مربع مستطیل دارد - - .[9]
مادام دیولافوآ که در زمان ناصرالدین شاه قاجار به ایران می آید، بعد از ورود به شهر شیراز مسجد جامع را اینگونه توصیف می کند: - - مهمترین مسجد قدیمی شیراز مسجدی است که در سال 875 میلادی در دوران اقتدار عمرولیث صفاری ساخته شده است. این مسجد دیدنی و قابل اهمیّت است و با وجود خرابی طاق ها و شکست دیوارها که بواسطه زلزله در آن راه یافته هنوز هم منظره باشکوه خود را حفظ کرده است - - .[10] جنید شیرازی مولف کتاب معروف - - شد الازار - - راجع به مسجد می نویسد: - - شکی نیست که بهترین جاها برای اجابت دعا، در هر شهری مسجد جامع آن است. این مسجد قدیمی ترین بنایی است که از روی اخلاص نیت و از مال حلال بنا شده است - - .[11] فسایی در فارسنامه خود می نویسد: - - اکنون تمام این مسجد وسیع رفیع رو به ویرانی است و این مسجد در میانه محله بازار مرغ و محله سردزک و محله لب آب است - - .[12]
