بخشی از مقاله
چکیده :
درخصوص حفاظت و مرمت بناها، بافت ها و یا محوطه های تاریخی، قوانین و منشورهای گوناگون تدوین و تنظیم شده است که در موضوع مداخله و نحوه مرمت و حفاظت این آثار روشنگر راه مرمت گران و پژوهشگران این عرصه می باشند. این نوشتار با توجه به این دستورالعمل ها به همراه بررسی مفاهیمی چون اصالت، هویت و تعاریف مربوط به مرمت به موضوع روش حفاظت و نگهداری تزئینات وابسته به معماری در ابنیه تاریخی پرداخته شده است و به عنوان نمونه موردی تزئینات مقرنس در بنای مصلی شهر مشهد مورد واکاوی قرار گرفته است و کوشش شده با محوریت قرار دادن احترام به کیفیت قدیمی بنا و مستندات اصیل به ابعاد مختلف این موضوع پرداخته شود. در ارتباط با این موضوع با توجه به اینکه منابع بسیار کمی در مورد تزئینات مقرنس که از زیباترین و پیچیده ترین تزئینات وابسته به معماری اسلامی است، وجود دارد سعی گردیده توضیحاتی در مورد آن داده شود.
واژگان کلیدی: مقرنس ، مصلی مشهد ، اصالت ، مرمت تاریخی
مقدمه
در این نوشتار به موضوع چگونگی نحوه حفاظت و مرمت یک اثر تزئینات وابسته به معماری به عنوان یک شی صرفا تزئینی در بناهای تاریخی پرداخته خواهد شد . در این پیوند تزئینات مصلی شهر مشهد ، خصوصا مقرنس های آن به عنوان نمونه موردی ، بررسی خواهد شد. توضیح اینکه مصلی مشهد یکی از آثار به جا مانده از عهد شاه سلیمان صفوی و ساخته شده در سال 1087 هجری قمری است که در تاریخ 15 دی ماه 1310 و با شماره ثبت 141 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مختصری درباره مقرنس :
از آنجایی که موضوع این مقاله با تاکید بر مرمت مقرنس های مصلی مشهد می باشد، شایسته است در ابتدا به معرفی این عنصر مهم تزئینی در معماری پرداخته شود.مقرنس کلمه ای عربی است. اسم مفعول جعلی است از قرناس به معنی دماغه کوه،یعنی بنایی که طاق واطراف آن پایه پایه وبشکل پلکان ونردبان باشد، وآنرا بفارسی آهوپای گویند. - خلف تبریزی ، - 1357:2025 وریشه آن را یونانی گفته اند. کلمه مقرنس ماخوذ از کلمه یونانی - koronis - به معنی خمیده است ، ودر اصطلاح قرنیز، که در بنائی مصطلح است، نیز از همان کلمه ی یونانی مشتق شده. - مصاحب ، - 2826 : 1374 وکلمات هم خانواده آن را اینگونه ذکر کرده اند:کلمه مقرنس با قر و قرناس و قرنیس و قرنیز خویشاوند است و میتوانیم بگوئیم چیزی قرنیسدار شدهاست. - شعرباف ، - 10: 1372
در لغت نامه دهخدا اینچنین آمده: گچ بریهای برجسته بر آستانه خانه آویخته چون پای آهو ، چیز رنگارنگ و نوعی کلاه. - دهخدا ، - 21332 : 1377یکی از چندین تعریف معمارانه مقرنسکاری به این شرح است که پرکردن یک ناحیه یا سطح مقعر با دو یا چند طبقه ربع گنبدی کوچک که در آن راس ربع گنبدها در هر طبقه از طبقه زیر پیش آمده تر است. بین هر ربع گنبد مقعر هلال محدب وجود دارد . معمولا دو پایه هر ربع گنبد روی پایه های هلال خود آنها دورتر از رأس گنبدهای طبقه زیر قرار دارند . در شکل مربع گنبدها تنوع قابل ملاحظه مشاهده می شود که عبارتند از : ربع گنبد ساده؛ حجراتی که در میدانشان سوراخهای ریز دارند و این وسیله ای بودکه اجازه می داداشکال فرم نازکتری به خود بگیرند؛ و حجراتی که طاقهای کوچک تونلی در رأس دارند. - ویلبر ، - 78 : 1365
اکثر محققین مقرنس را متعلق به معماری اسلامی می دانند.گل رو نجیب اوغلو در کتاب هندسه وتزیین در معماری اسلامی اینچنین میگوید: چنان که گرابار خاطر نشان کرده، مقرنسبتمامه ابداع مسلمین است... و شکلی است که نه تنها در مساجد، که در همه بناهای شاخص اسلامی به کار رفته است. - نجیب اوغلو، - 407 :1379 ودر ادامه خود نیز در مورد مقرنس میگوید: مقرنس شاخصه معماری جهان اسلام است. - همان منبع : - 407 البته در مورد خاستگاه وپیشینه آن اختلاف نظر وجود دارد که در ادامه به تئوری های مختلف پرداخته خواهد شد.مقرنس جزئی معماری وتزئینی است که گرچه در همه جا به چشم می خورد خاستگاه آن به هیچ روی معلوم نیست. - هیل ، - 110 : 1375
ولی آنچه مسلم است اینکه در قرن پنجم هجری - یازدهم میلادی - عنصری شناخته شده ومورد استفاده در معماری بوده است . - فلتچر ، - 36: 1388مبادی تاریخی و جغرافیایی مقرنس محل بحث است. بعضی شمال شرق ایران در قرن چهارم /دهم، برخی شمال آفریقا در قرن پنجم /یازدهم، و عده ای بغداد قرن پنجم/یازدهم را منشأ مقرنس دانسته اند. مسلم این است که در قرن ششم/دوازدهم مقرنس به صورت عامل وحدتبخش مشترکی درآمده بودکه محصولات مختلف معماری در جهان اسلام را، از شمال آفریقا تا ایران به هم پیوند می داد. - نجیب اوغلو ، - 407 : 1379 برخی پیدایش مقرنس را به بناهای ساسانی ایران نسبت می دهند.
قدیمی ترین شکل مقرنس در بناهای ساسانی دیده میشود که برای پوشاندن فضای مکعب شکل یا گنبد مدور، در گوشه های آن با قوسهائی برآمدگیهائی میساختند که وسط آنها فرورفته میماند و دیوارهای آن شکل مثلث یا مثلث کروی پیدا می کرد. با ساختن چند ردیف ازاین قوسها برروی یکدیگر ، چهار دیوار رفته رفته به طرف مرکز فضا نزدیک میشد، ودر بالا صورت دایره پیدا میکرد، وبر روی آن گنبد کروی را میساختند. بعدها تعداد این فرورفتگیها را در مقصوره ها ومحرابها زیادتر کردند، و اضافات آویخته ی معماری بر آنها افزودند، وبا پوشاندن فرورفتگیها با کاشیهای رنگین یا تزئینات نقاشی وگچبری، آن را به صورت زیبائی درآوردند. - مصاحب ، - 2826 : 1374 برخی دیگر از محققین اولین مقرنس ساخته شده را در گنبد قابوس می دانند.
یک نوع طاق فرعی هم به وسیله مقرنس ساخته می شود. این حجره های خوشه ای یا ردیفی که حجمهای وسیع و فضای ساده بناها را آرایش می دهند، جلوه بسیار چشمنوازی دارند. احساسی از تخیل ایرانی به بناهای موقر و سنگین القا شد و آنها را در سراسر جهان اسلام منتشر کرد. نخستین استفاده از مقرنس که می شناسیم در گنبد قابوس است، که در آن یک گروه سه تایی ابتدایی گوشه را پر کرده و نقطه اتصال باز گنبد به دیوار را هماهنگ ساخته. سایر نمونه های قدیمی آجری است و جنبه حایل یا در واقع قرنیز را دارد. - پوپ ، - 259 : 1366بربالای سردر ورودی بنا - گنبد قابوس - ، دو رشته مقرنس ساده و زیبا کار شده که جزء اولین نمونه مقرنس های هنر اسلامی ایران به شمار می رود.
همچنان که از متن کتیبه بر می آید، این بنا در سال397 ه.ق بنا گردیده است. - عقابی ، - 550 : 1376 در مورد نقش مقرنس هم اختلاف نظر وجود دارد، برخی آن را تزیینی و برخی ساختمانی دانسته اند. در دوران قدیم مثل قرنهای یازدهم ودوازدهم - میلادی - نمونه هایی وجود دارد که نشان می دهد بعضی از ترکیبات مقرنس مورد استفاده ساختمانی داشت،اما چیزی نگذشت که امکان ایجاد سطوح تزئینی در زوایای متقاطع به صورت یک مسئله مهم درآمد. اغلب با استفاده از گچبری شبکه ای مصنوعی ایجاد می کردند که تنها هدف آن امکانپذیر ساختن استفاده از تعداد بیشتری طرحهای تزئینی نبود.
گاهی اوقات در این مورد که برخی ترکیب فرمها صرفا به منظور تزئین بوده یا تنها جنبه ساختمانی داشته ابهامی غریب پیدا می شود که حتی در]ابنیه[ قرن دهم میلادی در قرطبه و بخارا وجود دارد و به نظر می رسد هرگونه تلاش به منظور تعیین دقیق معنای تزئین در هنراسلامی را حتی پیچیده تر می سازد. - هیل ، . - 111 : 1375 از دیگر کارهایی که ساختاری بوده بعدها جنبه تزیینی پیدا کرده ، "مقرنس کاری" است که دراصل برای پوشش به کار می رفته است وخود درسازه باربر است؛ همانند ایوان مسجد جامع اصفهان، بعدها مقرنس کاری بصورت تزیینی درآمد و "چفت آویز" نام گرفت. - عمرانی پور ، 1383 ، - 84 زیبایی شناسی مقرنس :
فرهنگ اسلامی، بیش از هر چیز دیگر، خود را به بهترین وجه در کاربرد طرح هندسی برای ایجاد اثرهای هنرمندانه نشان داده است. - ایروین ، - 279: 1389 یکی از چشمگیرترین خصوصیات مقرنس هندسه است. اگرچه نویسندگان متعددی، از جونز و گوری در قرن سیزدهم/ نوزدهم گرفته تا محققان متاخر چون نوتکین و میشل اکوکهارد ؛ مقرنس را تحلیل کرده اند، برای بیشتر مورخان معماری همچنان اسرارآمیز باقی مانده است. این وضع از جهتی ناشی از این است که تحلیل آن به دانش ریاضی نیاز دارد. البته مقرنس را می توان از لحاظ عمق ریاضی در مراتب مختلفی تحلیل کرد،}همچنان که {نه تنهاریاضیدانانی چون کاشانی تشریحش کرده اند، بلکه صنعتگرانی که تنها دانشی مقدماتی در هندسه اقلیدسی کسب کرده بودند آن را طراحی کرده و ساخته اند.
تحلیل هندسی مستلزم تجزیه مقرنس به اجزای سازنده اش ، یعنی ردیفها و آلتهاست. مقرنس را باید از دید متفاوتی بررسی کرد، که در آن هیئت کلی نادیده گرفته و توجه به تک تک آلتها معطوف گردد. در پلان، عمده تشکیلات مقرنس عبارت است از آلتهای مثلث و چهار ضلعی. در برخی نمونه ها اشکال دیگری چون نقوش گل و بوته و چندضلعی و ستاره نیز یافت می شود. در طاقهای مقرنس متأخر، همچون مقرنسهای قرن هفتم / سیزدهم و هشتم / چهاردهم در اسپانیا و شمال آفریقا، آلتهای مقرنس با برجستگیهایی همراه است که قطرشان رو به پایین کاهش می یابد و از سقف آویخته اند. از اینجا معلوم می شود که چرا به این نوع کاربندی استالاکتیت گفته اند. در پلان تصویر این حجمهای باریک شونده مانند تصویر سایر آلتهاست.
هر تحلیل هندسی مقرنس تا حدودی ذیل عنوان حجم پیمایی قرار می گیرد، که ناشی از ماهیت سه بعدی آن است. مقرنس در مراتب مختلف ، از یک طاسه منفرد گرفته تا یک ردیف، و تا کل ترکیب، همواره با هر سه بعد عرض و ارتفاع و عمق سر وکار دارد. تصویرکردن مقرنس در پلان یا نما، یا حتی ترکیبی از آن دو نمی تواند ماهیت سه بعدی آن را برساند. چنین نقشه هایی تنها دو بعد به دست می دهد و باید تصاویر سه بعدی به آنها ضمیمه شود. - نجیب اوغلو،408 :1379 و - 409 یک نوع طاق فرعی هم به وسیله مقرنس ساخته می شود. این حجره های خوشه ای یا ردیفی که حجمهای وسیع و ساده بناها را آرایش می دهند، جلوه بسیار چشمنوازی دارند. احساسی از تخیل ایرانی به بناهای موقر و سنگین القا شد و آنها را در سراسر جهان اسلام منتشر کرد.
توصیف یا بیان آنها دشوار است و ترسیم نقشه شان کاری طاقت فرساست. به طور مختصر، آنها عبارت از ردیف قابهای بیرون آمده کاو است، عموماً به شکل ربع گنبد های فوق العاده کوچک که رأس آنها به طرف فضای خالی و نقطه اتصال هریک خط فاصل ردیف بالایی است. این مقرنسها به هر اندازه که در نقشه لازم باشد تکرار می شود و اضلاع آنها طاقچه هایی را برای نگهداری ردیف بالایی تشکیل می دهد. این حجره ها می تواند کاملا متنوع باشد و رابطه شان را یک بنای استاد بخوبی جرح و تعدیل می کند. این نوعی تزیینات بود که به طور پرشوری در همه مناطق و برای هر منظوری به کار گرفته می شد. ارزش زینتی آنها فوق العاده بود و ارزش ساختمانیشان درخور چشمپوشی. بیشترین بخش از افسون مقرنسها در تکثیر واحدهای کوچک ولی کمی متنوع است که نور را به صورتهای گوناگونی می شکند و منعکس می کند. طرح مقرنس کاری بارها در مقیاس وسیع و قدرت زیاد به کار رفته و داخل بنا را سراسر تحرکی آشکار بخشیده است.
طرح مقرنس فردیتی خارق العاده دارد و آن را می توان با آرایش و گسترشی بسیار به کارگرفت. گاه در آن افراط شده و شلوغ و نامتجانس است، مانند گنبد مسجد گوهر شاد که جز این عیبی ندارد، ولی حتی تا زمان مدرسه مادرشاه در اصفهان هنوز با تأثیری زیبا و ذوقی کامل ساخته می شد. - پوپ ، 259 : 1366 و - 261 اثری که مقرنس به وسیله از هم پاشیدگی سطوح ایجاد می کند، یا آگاهانه به کار گرفته می شود تا کیفیت و جوهره غیر واقعی این جهان فراماده وعالم آخرت نشان دهد یا می خواهد ناحیه انتقالی ]مربوط به گنبد[ عدم پیوستگی وانفصال]عالم[ بین آسمان و زمین را مانند ابری در زیر آسمان ها وملکوت نشان دهد. - موسوی گیلانی ، 147 : 1390 انواع مقرنس : مقرنسها رامیتوان با شاخصهای گوناگونی تقسیم بندی کرد:
تقسیم بندی مقرنسها از لحاظ شکل :
- 1مقرنسکاری پیش آمده : شامل مصالحی شبیه مصالح کالبد ساختمان است که به خود ساختمان متصل شده است .این نوع مقرنسکاری زیاد مشاهده نمی شود ، زیرا اغلب آنها قسمتی از عملیات پوششی تزیینی ساختمان را تشکیل می دهند.
- 2نوع رویهم قرار داده شده : در مقابل و در سطوح مقعر ساختمان ساخته می شد و به علت نوع مصالح ، که آجر و سفال بود ،استحکام و ثبات داشت.
- 3نوع معلق : طبقات مختلف به وسایل مختلف به سطوح مقعر وصل و آویزان می شد. - ویلبر ، - 79 : 1365 برخی پژوهشگران علاوه بر 3 نوع فوق نوع دیگری از مقرنس را نام برده اند که به آن مقرنس لانه زنبوری میگویند. مقرنسهای لانه زنبوری: چنانکه از نام آن پیداست، شبیه لانه زنبور هستند و در مجموع مانند کندوهای کوچک بر روی هم قرار گرفته دیده میشوند. این دسته از مقرنسها تاحدی شبیه به مقرنسهای معلق هستند. که البته این نوع مقرنس در ایران بسیار نادر میباشد.
تقسیم بندی مقرنس از لحاظ نحوه ساخت :
- 1مقرنس دستپوش :یعنی مقرنس را در همان محلی که باید قرار بگیرد بسازند.
- 2مقرنس قالبی : در این روش ابتدا قالب منفی کار مقرنس ساخته شده، پس از ساخت قالب کار مقرنس روی قالب ریخته میشود وسپس به محل نصب انتقال ودر محل مورد نظر نصب میگردد. انواع قالب عبارتند از: گچی، سیمانی، فایبرگلاس، دنبه ای .مقرنس
