بخشی از مقاله
چکیده
بمنظور ارزیابی خشکسالیها وارائه راهکارهاي مدیریت ریسک خشکسالی، از آمار ایستگاه بارانسنجی سددرودزن طی سالهاي 1347 - 84 و شاخص استاندارد شده بارش - عبح - براي ارزیابی شدت وقوع خشکسالیها استفاده گردید. نتایج نشان داد شدیدترین خشکسالی در سال 1379 و بهترین سال از نظر ترسالی سال 1370 می باشد. همچنین فاصله بین خشکسالی و ترسالی شدید 4 سال است. پیشبینی احتمال وقوع خشکسالی به روش همبستگی و رگرسیون خطی نشان داد تا سال 1400 شمسی، این حوزه با سه دوره خشکسالی در سال هاي 86 ، 90 و 1397 و یک دوره ترسالی در سال 1392 روبرو خواهد بود.
کلمات کلیدي: مدیریت ریسک خشکسالی، رگرسیون خطی، کشاورزي، پایداري منابع آبی، سد درودزن
مقدمه
بر اساس مطالعات طرح جامع آب کشور، ریزشهايجوي - بیش از 413 میلیارد مترمکعب - ، منشأ اصلی منابع آب ایران را تشکیل میدهد. از این میزان، حدود 71 درصد آن به صورت تبخیر از دسترس خارج شده و تنها بخشی از آن - معادل 88/5 میلیارد مترمکعب - جهت مصارف بخشهاي کشاورزي، صنعت، معدن وشُرب برداشت شده است. ذکر این نکته ضروري است به رغم آنکه 94 درصد این مصارف، تنها به بخش کشاورزي اختصاص مییابد، لیکن بهدلیل محدودیت منابع آب، از حدود 37 میلیون هکتار اراضی مستعد کشاورزي، فقط 7/8 میلیون هکتار به صورت آبی کشت میشود ب4م.
هر چند وقوع خشکسالی جزء معمولی از اقلیم هر منطقه بهشمار میآید، اما مدیریت آن، پیشرفت اندکی در اکثر مناطق دنیا داشته است؛ بهگونهاي که تاکنون واکنش هنگام مواجه با پدیده خشکسالیعمدتاًسنّتی بوده و تا حد زیادي به »مدیریت بحران« توجه شده است. در مقابل آن، »مدیریت ریسک خشکسالی« مجموعه اقداماتی است که قبل از وقوع خشکسالی انجام شده و عملاً غافلگیري را به حداقل ممکن میرساند. بیشتر دولتها، اکنون به بیاعتبار شدن مدیریت بحران پی بردهاند و در تلاشند تا اطلاعات بیشتري در زمینه روش هاي صحیح مدیریت ریسک کسب نمایند تا از این طریق، صدمات وارد بر جامعه ناشی از خشکسالی را کاهش داده و اثرات مربوط به خشکسالیهاي آینده را نیز به حداقل برسانند ب14 و 7م.
حوزه سد درودزن یکی از قطبهاي مهم کشاورزي و بالاخص کشت آبی گندم و برنج است که با اختصاص سهم3/27 درصدي، نقش عمدهاي در تولیدات کشور دارد. بیش از نیمی از ذخایر آبی، از طریق آبهاي سطحی و بقیه آن از طریق سفرههاي زیرزمینی تأمین میشود. در این حوزه، خشکسالیهاي اخیر بهویژه خشکسالی سال زراعی 1386 - 87، سبب کاهش ذخیره مخازن آبی،اُفت شدید آبهاي زیرزمینی و کاهش آبدهی چاهها و قنوات و خسارت به کشت محصولات دیم و کاهش سطح زیرکشت محصولات آبی شده است. از اینرو، لازم است تا مسئله آب به صورت دقیقی مدیریت شود؛
چرا که موضوع کم آبی و بحران آب، یک واقعیت عینی در استان محسوب شده و پدیده خشکسالی به عنوان زیرمجموعهاي از کمآبی را نمیتوان حادثهاي غیرمترقبه و موردي تلقی نمود. مطالعاتتقریباً زیادي به بررسیکمی و کیفی مدیریت خشکسالی پرداختهاند که به برخی از آنها اشاره میشود. به اعتقاد ویلهایت - 2003 - 3، کشورهاي مستعد خشکسالی میبایست سیاستهايملّی خشکسالی و برنامه هاي آمادگی در مقابل این پدیده را با تأکید بر مدیریت ریسک نسبت به رهیافتسنّتی مدیریت بحران که وابستگی به دولت و کمک هاي سایرین را افزایش میدهد، توسعه دهند ب28م. ایگلسیاس4 و همکاران - 2003 - ،
پیامدهاي اقتصادي خشکسالی هیدرولوژیکی بر بخش آبیاري در سه منطقه از کشور اسپانیا را طی دوره زمانی1991-97 بررسی نمودند. بر اساس نتایج، کشاورزانی از بالاترین ظرفیت تطبیق با خشکسالی برخوردار بودند که از طریق ذخیره آب در سالهاي قبل، با عرضه محدود آب طی دوره خشکسالی مواجه نبودند ب21م. پک - 2006 - 1، در تحقیقی با عنوان »اقتصاد آمادگی و پاسخ به خشکسالی در کشت آبی«، بهمنظور بررسی ماهیت آمادگی و پاسخ بهینه خشکسالی، از یک الگوي برنامهریزي ریاضی با بهرهگیري از جنبه تصادفی و پویاي یک سیستم کشت آبی استفاده نمود. نتایج حاصل از الگو نشان داد که خشکسالی اثر متفاوتی را حتی در مزارع همگن ایجاد مینماید و در یک سیستم کشت با پویایی بین سالی، اثرات خشکسالی در یک سال میتواند اثر خشکسالی سال هاي آتی را فزونی بخشد. همچنین، تأثیر مهم و اصلی نااطمینانی از عرضه آب، متروك قرار دادن زمین هاي آماده شده براي کشت در فصل پاییز میباشد ب26م. گاتام - 2006 - 2، معتقد است، حرکت از مدیریت بحران به مدیریت ریسک امري ضروري است و اقدامات پیشگیرانه براي کاهش ریسک خشکسالی در بلندمدت میتوانند به شناسایی مشکلات مربوط به تخریب محیط زیست، آبیاري و نیز درك بهتر اثرات تغییر اقلیم و نحوه برخورد با آنها کمک نمایند ب20م. میرابوالقاسمی و مرید - 1380 - ، در مطالعهاي با عنوان »طرح جامع خشکسالی، حلقه گمشده در برنامهریزي مدیریت منابع آب ایران«، اظهار داشتند، اثر متقابل رشد جمعیت و تغییرات هیدرولوژیکی بر افزایش مصرف و کاهش تولید آب و نادیده گرفتن خشکسالی در مطالعات و برنامهریزيهاي قبلی کشور، اتخاذ عزمملّی و برنامهریزي منسجم و کوتاهمدت در این زمینه را به ضرورتی اجتنابناپذیر تبدیل نموده است ب15م. فرجزاده - 1383 - ، در بررسی راهکارهاي کاهش اثرات خشکسالی در ایران بیان داشت که جبران خسارتها به راحتی و در کوتاه مدت امکانپذیر نبوده و نیازمند فرصتها، تلاشها و سرمایه گذاري هاي کلانی میباشد. به اعتقاد وي می بایست برنامهریزيها در راستاي نوعی همزیستی با پدیده خشکسالی صورت گیرد ب12م. مرید و مقدسی - 1384 - ، خاطر نشان کردند که ایران در ابتداي تفکر جدید مدیریت ریسک قرار دارد و جهت تحقق آن، ابتدا میبایست اقداماتی نظیر ارزیابی و نقد اقدامات گذشته براي خشکسالی، شناخت عوامل مؤثر بر آسیبپذیري کشور از خشکسالی و تلاش در جهت کاهش تأثیر این عوامل انجام شود ب14م.
از آنجا که ایران در ابتداي تفکر جدید مدیریت ریسک خشکسالی قرار دارد و به نظر میرسد بسیاري از مطالعات صورت گرفته در کشور، نگاهیکلّی به این نوع مدیریت داشتهاند؛ مطالعه حاضر سعی دارد ضمن ارزیابی خشکسالیها و پیشبینی احتمال وقوع آنها، به ارائه راهکارهاي مدیریت ریسک خشکسالی با هدف کاهش آسیبپذیري کشاورزان در دورههاي آتی خشکسالی و استفاده پایدار از منابع آبی در حوزه سد درودزن بپردازد. با توجه به اینکه آمار جهاد کشاورزي استان فارس گویاي این حقیقت است که بخش کشاورزي حوزه سد درودزن در خشکسالی اخیر -87 - - 1386 با 910 میلیارد ریال خسارت زیادي را در استان داشته است، تمرکز مطالعه حاضر بر این حوزه قرار داده شده است.
مواد و روش ها
-1 تعیین شاخص خشکسالی
در ارزیابی خشکسالی، تعیین مجموعهاي از شاخصهاي مناسب و دقیق از اهمیت ویژهاي برخوردار است. با استفاده از شاخصهاي خشکسالی میتوان شدت،مدت و وسعت خشکسالی راکمی کرده و به صورت دورهاي ارزیابی نمود. شاخصهاي متعددي براي ارزیابی خشکسالی بکار برده میشوند ب3م، که در بین آنها، شاخص استاندارد شده بارش3 - عبح - در تحلیل منطقهاي خشکسالی و مطالعات تطبیقی و مقایسهاي میان مناطق مختلف متداولتر بوده و قابلیت بالاي آن در بسیاري از مطالعات نشان داده شده است ب16 و 22م. این شاخص توسط مککی4 و همکاران - 1993 - ، بر اساس احتمال بارش براي مقیاسهاي زمانی چندگانه 3 - ، 6، 12، 24 و 48 ماهه - ارائه شد. مشخصه اصلی عبح، انعطافپذیري در اندازهگیري خشکسالی در مقیاسهاي زمانی
گوناگون است. زیرا که خشکسالی ها از لحاظمدت، بسیار گسترده میباشند. بنابراین تشخیص و پایش آنها با انواع مقیاس هاي زمانی مهم خواهد بود. کمبود بارش در مقیاس زمانی کوتاه مدت،عمدتاً بر روي وضعیت رطوبت خاك - خشکسالی کشاورزي - اثر می گذارد. در صورتی که کمبود بارش در مقیاس زمانی بلندمدت بر آبهاي زیرزمینی، جریان رودخانه و ذخایر و منابع آب - خشکسالی هیدرولوژیکی - تأثیرگذار خواهد بود ب23م. محاسبه عبح براي هر منطقه معین بر پایه آمار بلندمدت بارندگی براي یک دوره موردنظر میباشد. این آمار بلندمدت بایستی با یک توزیع آماري مناسب برازش داده شود.
تام - 1966 - دریافت که توزیع گاما براي سريهاي زمانی بارش بهترین برازش را دارد و بههمین جهت مک کی و همکاران - 1993 - ، شاخص عبح را بر مبناي توزیع گاما قرار دادند. ادواردز و مک کی - 1997 - شدت خشکسالی و ترسالی را بر اساس مقادیر عبح به صورت جدول 1 طبقهبندي نمودند؛ بهگونهاي که مقادیر مثبت عبح نمایانگر بارشِ بیش از میانگین و مقادیر منفی آن نشاندهنده بارشِ کمتر از میانگین میباشد. زمانی که مقدار عبح منفی باشد، نشانه شروع خشکسالی است و هنگامی که مقدار این شاخص مثبت باشد، پایان خشکسالی و آغاز ترسالی را نوید میدهد.
همانطور که قبلاً بیان شد، شاخص عبح براي هر مقیاس زمانی قابل محاسبه است. عبح سهماهه، مقایسه بارندگی دوره سه ماهه خاص را با بارندگی همان دوره سهماهه براي همه سالهایی که اطلاعات براي آنها ثبت شده است، فراهم میآورد. بهعبارت دیگر، عبح سهماهه در پایان آذر، مجموع بارندگی مهر، آبان و آذر سال خاص را با مجموع بارندگی هاي مهر، آبان و آذر کل سالهاي دوره آماري مقایسه میکند. عبح سهماهه شرایط رطوبتی کوتاهمدت را منعکس میکند و برآورد فصلی از بارندگی را فراهم میآورد. عبح سالانه، مقایسهاي از بارندگی سالانه متوالی را با بارندگی همان سال ها در طی سالهاي گذشته که داراي آمار بارندگی است، انجام میدهد. عبح در این مقیاس زمانی، الگوهاي بارندگی بلندمدت سالانه را منعکس می کند. در مطالعه حاضر، براي ارزیابی خشکسالی کشاورزي از شاخص عبح سهماهه و همچنین به منظور بررسی خشکسالی هاي سالانه - هیدرولوژیکی - از شاخص عبح سالانه استفاده میشود.
-2 پیشبینی خشکسالی
مطالعات مختلف نشان میدهد که خشکسالی و بهخصوص خشکسالی اقلیمی و کشاورزي، نتیجه یک عامل منفرد و مشخصی نیست که بتوان آنرا از قبل و بهطور دقیق پیشبینی نمود. با وجود این، امکانپذیر است که در مقیاس زمانی ماهانه یا فصلی، نشانه هایی از رخداد خشکسالی و نیز خاتمه آن ارائه شود و از طریق روند حوادث رخداده در دورههاي قبل، وقایع آتی خشکسالی را پیشبینی نمود ب10م. بر این اساس، پیشبینی خشکسالی بهعنوان یک فرآیند پویايجوي، ابزار مناسبی را در اختیار مدیران و سیاستگزاران حوزههاي مختلف قرار میدهد تا با در نظرگرفتن این پیشبینی، سیاست هاي آینده را در جهت بهینهنمودن هزینهها طرحریزي نموده و با اتخاذ راهکارهاي پیشگیرانه و تنظیم استراتژي هاي مدیریت خشکسالی، خسارات ناشی از خشکسالیهاي آتی بر بخشهاي آسیبپذیر جامعه را به حداقل ممکن برسانند. در تحقیق حاضر از روش همبستگی و رگرسون خطی براي پیشبینی خشکسالی استفاده می گردد. این روش با داشتن آمار بارندگی یک دوره مشخص آمار بارش مربوط به سال هاي آتی را پیش بینی کرده و مقادیر شاخص استانداردشده بارش - عبح - مربط به آن ها را استخراج کرده و شدت خشکسالی را پیش بینی می کند.
-3 تعیین اولویت هاي مدیریت ریسک خشکسالی
بدیهی است که تصمیم گیري جهت تعیین راهکارهاي مؤثِر کاهش اثرات خشکسالی، نیازمند بهرهگیري از تجربیات گذشته این پدیده میباشد. از طرف دیگر، انتخاب راهکارها نیز بایستی منطبق با اقلیم منطقه بوده و امکان تحقق آنها وجود داشته باشد. بنابراین بهنظر میرسد، تصمیمگیري زمانی منطقی و قابل قبول خواهد بود که بتوان از تجربیات کارشناسان و افرادي بهره جست که ضمن آشنایی با اقلیم منطقه، قدرت تمایز و شناسایی مؤثرترین راهکارهاي کاهش اثرات خشکسالی را داشته باشند. در مطالعه حاضر ضمن شناسایی و گروهبندي راهکارهاي مدیریت ریسک خشکسالی، به اولویت بندي آنها بر اساس نظر کارشناسان پرداخته میشود.
