بخشی از مقاله
1× چکیده
ژئومورفولوژی یکی از شاخه های مهم جغرافیای طبیعی است که به مطالعه فرم ها و فرایندهای سطح زمین با هدف کمک به بهبود حیات انسان میپردازد. این علم یک دید جزیی نگر از مورفولوژی زمین به متخصص این رشته میدهد تا با توجه به فضایی که در آن قرار دارد، مواردی را که در ارتباط با این علم است بشناسد، و برای رفع مشکلات برنامه ریزی کند. این شاخه از جغرافیا در طول زمان، شاهد رشد و پیشرفت گسترده ای بوده است و دارای توانمندی ها و قابلیت های بسیاری است اما آنچنان که وضع موجود نشان میدهد در کشور ایران این رشته دارای عملکرد قابل قبولی نبوده است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و تکنیک مصاحبه با اساتید و نامداران این رشته و استفاده از منابع کتابخانه ای و اسنادی، با هدف بررسی قابلیت های ژئومورفولوژی و چالش های عملکردی این علم در ایران که ضعیف بوده است، انجام شده است و امید است مطالب این پژوهش، منبع خوبی برای آگاهی یافتن دانشجویان و محققین ژئومورفولوژی، از توان ها و تلاش آنها برای یافتن راهکاری برای چالش های موجود این رشته باشد.
واژگان کلیدی ژئومورفولوژی، توانمندیها، عملکرد، ایران
2 مقدمه
علم ژئومورفولوژی را میتوان دانش مطالعه نظاممند و بین رشته ای لندفرم ها و مناظر آنها و فرایندهای درونی و بیرونی کره زمین تعریف کرد. در زبان فارسی معادلات متعددی برای توصیف این اصطلاح به کار برده اند که میتوان به پیکرشناسی زمین، شناخت ناهمواری های سطح زمین و یا زمین ریخت شناسی و ... اشاره کرد. دانش ژئومورفولوژی در طول زمان همانند بقیه علوم روند رو به رشدی داشته است و اهمیت این دانش از یک بعد آنجایی است که میتوانیم به وسیله آن در مورد آیندهی زمین قضاوت کنیم. زمین، یعنی مکان زندگی بشر که لازمه استفاده و زندگی درست درآن، در برخورد صحیح با آن و برنامه ریزی و آمایش صحیح است و به خاطر همین اهمیت است که امروزه این دانش به صورت رشته ای مستقل در مدارس و دانشگاه های جهان تدریس میشود و روز به روز به تنوع و گوناگونی عرصه های مطالعاتی آن افزوده شده و یافته های آن به صورت کاربردی مورد استفاده سایر علوم قرار میگیرد. هر چه دامنه یافته های علمی در ارتباط با محیط زیست انسان بیشتر باشد، جنبه کاربردی این علوم از رشد مطلوب تری برخوردار خواهد بود. امروزه نقش کاربردی ژئومورفولوژی در طرح های عمرانی و برنامه ریزی های ملی و منطقه ای مانند برنامه ریزی امنیت راهها - مقیمی، - 194 : 2007 مخاطرات طبیعی، مکان گزینی سکونتگاه ها - نگارش، - 1382 و... پررنگ تر شده و برای تمام سیاست گذاران محلی و منطقه ای روشن شده است. با توجه بهب این مقدمه به نظر میرسد که امروز تعیین توانمندی ها، کاربردها، قابلیت ها و پتانسیل های این دانش، علل عملکرد ضعیف آن در کشورمان نیز مورد ارزیابی قرار گیرد که این پژوهش با همین هدف، انجام شده است.
3× مواد و روش ها
این پژوهش از نوع پایهای و بنیادی بوده ک با نگرش توسعه ای و به کمک روش های توصیفی - تحلیلی، و با استفاده از روش مصاحبه و مشاهده و استفاده از منابع کتابخانه ای و اسنادی تهیه و تدوین شده است. در مرحله اول برای گرد آوری اطلاعات و داده های اولیه از منابع کتابخانه ای و اسنادی استفاده شده است، سپس با استفاده از تکنیک مصاحبه با متخصصان و صاحب نظران این حوزه گردآوری شده است و در نهایت تحلیل های لازم و ارائهی پیشنهادات با مشورت اساتید و نامداران این دانش و دانش های موثر، ارائه گردید.
4 تاریخچه ژئومورفولوژی در ایران
با تاسیس اولین مدرسه با عنوان دارالفنون در تهران به سال 1230، مسعود کیهان و عباس اقبال آشتیانی، از پیشگامان و مدرسان جغرافیای این مدرسه مشغول به کار شدند. هر دو از محققان و مولفان عمده در امر تحقیق و دارای تالیف های بسیاری بودند. کیهان در سال 1310 جغرافیای طبیعی ایران را منتشر نمود. تقریبا تا سال 1318 که زنده یاد دکتر احمد مستوفی موفق به دریافت دکترای ژئومورفولوژی از فرانسه گردید، در عرصه علم جغرافیای ایران چهره دیگری ندرخشید. وی پس از بازگشت از فرانسه به تدریس جغرافیای طبیعی عمومی و ژئومورفولوژی در دانشگاه تهران پرداخت و میتوان گفت از پیشگامان اولیه این رشته در ایران بود. سه تن از دانشجو های وی نیز دکتری خورد را از دانشگاه فرانسه اخذ نمودند و به تدریج بزرگان و اندیشمندان فعال در این رشته نسل به نسل فراتر رفت و کتاب های تخصصی متعددی منتشر شد که هر کدام از متخصصین این نسل به هر گرایش و شاخه از این رشته تمرکز کردند. اولین نقشه ژئموروفولوژی ایران نیز با همکاری دو ژئومورفولوژیست و دکتر ثروتی در مقیاس 1:2500000 در دانشگاه توبینگن منشر شد که بعد ها با همکاری سازمان جغرافیای ملی این نقشه به زبان فارسی ترجمه و منتشر شد. هم اکنون در بسیاری از دانشگاه های کشور این رشته به صورت تخصصی در مقاطع مختلف تدریس و تحصیل میشود و در مقاطع ارشد و دکتری به دو شیوه آموزشی و پژوهشی ارائه میشود.
5 توانمندی ها و پتانسیل های ژئومورفولوژی
دانش ژئومورفولوژی سعی دارد از سوی بین پدیده های ظاهرا ایستای محیط طبیعی و عوامل پویای آن رابه برقرار کند و با نگرش سیستمی به نتایج و فرایند های این روابط بنگرد و از سوی دیگر با ایجاد رابطه موزون بین خود و دانش های مجاور و معین دیگر در آمایش سرزمین و مدیریت فضاهای مختلف جغرافیایی گام اساسی بردارد. با توجه به ویژگی میان رشته ای بودن آن این قابلیت را دارد که به دانش آموختگان خود این توانایی را دهد که با دید باز مدیریتی سیستمی به مسایل نگاه کنند و واقع گرایانه مسایل محیط طبیعی را تجزیه و تحلیل کرده و راه حل مناسب را ارائه دهند. ژئومورفولوژی به عنوان بخشی از دانش جغرافیای طبیعی با روش سیستمی، ویژگی خاصی پیدا میکند. این دانش با سایر رشته ها مثل زمین شناسی، محیط زیست، هیدرولوژی، کشاورزی، آب و هوا، جنگل و مراتع، مهندسی رودخانه و خاک شناسی و ... ارتباط نزدیکی دارد و در توجیه مسایل از این علوم بهره میگیرد.
پس از جنگ جهانی دوم این رشته به صورت کاربردی در اکثر کشور های جهان با روش سامان مند تری مورد توجه قرار گرفت. امروزه این دانش بر مطالعه فرایند های حاکم بر شکل زایی لندفرم های بیرونی سطح زمین و به ویژه تغییراتی که طی دوره کواترنر و ظهور و گسترش انسان و فناوری های وی ایجاد شده است تاکید دارد که به این علم جنبه کاربردی تری بخشیده است. فرایند های درونی مانند آتشفشان یا گسل و ...، انحلالی مانند کارستی، جریانی مانند حرکت آبهای سطحی و ...، فرایند های بادی، فرایند های دامنه ای مانند سقوط و لغزش و ... و مطالعه فرایند های ساحلی از هنگام پیدایش تا دستکاری انسان و بررسی و پیش بینی این تغییرات را میتوان با استفاده از این علم، پرداخت. برای مثال پدیده مانند زمین لغزش در شمال کشور که شاهد آن هستیم که بر روی سکونتگاه ها، تاسیسات انسانی، سازه های احداثی و راه ها و... تاثیر دارد.
ژئومورفولوژی با توجه به شناختی که از زمین شناسی، هیدرولوژی، آبهواشناسی، مورفولوژی، خاکشناسی، رسوب شناسی، جغرافیای زیستی و ... دارد، میتواند بسیاری از این وسایل و پدیده های مشابه را با دیدگاه سیستمی خورد مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد و حتی با شناخت تاثیرات انسانی در کنار وسایل طبیعی میتواند گزینه سودمندی برای مطالعه و بررسی دقیق و ارائه راهکار باشد. مواردی مانند؛ دیدگاه سیستماتیک و کل نگر، استفاده از روش ترکیبی و کل نگر، بهره گیری از ابزار و تکنولوژی های جدید و تحلیل های مختلف و میان رشته ای بودن و تمایل زیاد به علوم پایه و مهندسی از پتانسیل های این رشتهاند.
6 کاربرد های ژئومورفولوژی
اصولا استقرار یا پیدایش یک شهر یا یک روستا و به طور کلی تاسیسات انسانی بیش از هر چیزی تابع شرایط محیطی و جغرافیایی است؛ زیرا عوارض و پدیده های طبیعی در مکان گزینی، پراکندگی، حوزه نفوذ، توسعه فیزیکی، مورفولوژی شهری و سکونتگاهی اثر قاطعی دارند و گاه به عنوان یک عامل مثبت و گاهی به صورت یک عامل منفی عمل میکنند. این دانش دارای جنبه های بسیار کاربردی است که توجه و همفکری متخصصان را میطلبد. بررسی مربوط به انتخاب مکان مناسب برای ایجاد شهر ها، چگونگی استقرار ساختمان ها در داخل شهر ها، آثار توسعه شهر ها روی زمین ها و .... در حوزه ژئومورفولوژی است. با مطالعه
