بخشی از مقاله
چکیده
هرگونه برنامهی آمایشی در سطح زمین انجام گرفته و تغییر و تحولات لندفرمهای سطحی و حتی زیر زمینی را در پی خواهد داشت. در این راستا ضرورت دارد با توجه به اهمیت لندفرمهای زمینی جایگاه آنها در مدلهای آمایش سرزمین مورد توجه قرار گیرد. بنابراین با توجه به اینکه دانش ژئومورفولوژی به مطالعهی اشکال و فرآیندهای سطح زمین میپردازد لازم است برای ارزیابی توان محیطی، ویژگیها و فرآیندهای موثر بر لندفرمها مورد توجه قرارگیرد. در این پژوهش روشهای ارزیابی توان محیطی در آمایش سرزمین ایران از دیدگاه ژئومورفولوژی مورد تحلیل قرارگرفته است. بررسی روشها با توجه به معیارهای مورد استفاده در هر روش نشان داد که در روش تحلیل سیستم ارضی، معیارهای آب و هوا، گسل، آب زیرزمینی و مخاطرات محیطی در نظر گرفته نشده و همچنین در روش طرح جامع منابع طبیعی نیز توجهی به مخاطرات محیطی نشده و تنها دو کاربری حفاظت و مرتعداری تعیین شدهاند. در روش سیستمی نیز با توجه به اینکه کارشناسان تخصصهای متفاوتی دارند، تمامی اجزاء یک سیستم را مورد توجه قرار نمیدهد. مدلهای توسعه شهری، روستایی و صنعتی مکهارگ و مخدوم، دید کلگرا به طبیعت دارند.
کلمات کلیدی: ارزیابی توان محیطی، آمایش سرزمین، لندفرم، ژئومورفولوژی.
مقدمه
آمایش سرزمینٍ به "تنظیم روابط بین انسان، سرزمین و فعالیتهای انسانی برای استفاده مناسب و پایدار از کلیه امکانات انسانی و فضایی سرزمین در جهت بهبود وضعیت مادی و معنوی در طول زمان" میپردازد - . - makhdoum,1999 تعیین قدرت بالقوه و یا نوع کاربرد طبیعی سرزمین به عنوان تعیین توان محیطی سرزمین در برنامه آمایش سرزمین مد نظر است - . - makhdoum,1999 ارزیابی توان محیطی ابزاری مهم برای برنامهریزی راهبردی در حوزه بهرهبرداری از سرزمین - stewart,1968؛ makhdoum,1976؛beek,1978؛ - rossiter,1996 و توسعه پایدار به حساب میآید . - Zabihi et al, 2015:116 - بسیاری از مخاطرات طبیعی و زیست محیطی که امروزه دامنگیر شهرها و مراکز جمعیتی در بسیاری از مناطق جهان از جمله کشور ما شده است بخاطر عدم توجه به موقعیت، ساختار و فرآیندهای شکل دهندهی عوارض و لندفرمهای سطحی زمین میباشد. تنها در هنگام وقوع مخاطرات این مقاله برگرفته از رساله دکتری ژئومورفولوژی تحت عنوان: "تبیین نقش ژئومورفولوژی در آمایش کلانشهر کرج" است.
محیطی چون زلزله، سیل و زمین لغزش است که تمامی اذهان متوجه قدرت و اهمیت نیروها و عوامل طبیعی میشوند و متأسفانه غالباً از این که دانش ژئومورفولوژی میتواند در چنین مواردی در اصلاح و بهبود کیفی و موفقیت برنامههای طراحی شده سهمی داشته باشد، غفلت میگردد. با این تفاصیل شاید بتوان چنین نتیجه گرفت که نه تنها آگاهی برنامهریزان از مسائل فوق یک امر ضروری است بلکه یک برنامهریز خوب باید بداند که چگونه، چه زمان و حتی چرا دانش ژئومورفولوژی باید در فرآیند برنامهریزی سهیم باشد. آنها باید توانایی پیشبینی تغییرات ناگهانی محیط و استفاده از منابع طبیعی در حد بهینه را داشته باشند. در این راستا هدف این پژوهش بررسی و تحلیل کاستیهای ژئومورفولوژیکی مدلهای موجود ارزیابی توان محیطی در آمایش سرزمین ایران، شامل: روشهای تحلیل سیستم ارضی، سیستمی، طرح جامع منابع طبیعی، مدل توسعه شهری، روستایی و صنعتی مک هارگ، مدل اکولوژیکی مخدوم و ارائه مدل ژئومورفولوژیکی بهینه آمایش شهری است.
مواد و روش ها
در این پژوهش از طریق مطالعه کتابخانهای، اسناد و مدارک مربوط به موضوع، اقدام به گردآوری اطلاعات و دادههای مورد نیاز شده است. این اطلاعات شامل مدلهای ارزیابی توان محیطی و آمایش سرزمین در ایران و بررسی اجزاء و موارد تشکیل دهنده این مدلها بوده است. در ادامه مدل ژئومورفولوژیکی ارزیابی توان محیطی نیز برای کلانشهر کرج تهیه شده است. در این مدل از نقشههای 1:100000 زمینشناسی، نقشه توپوگرافی1:25000و دادهی آبهای زیرزمینی از شرکت آب منطقهای استفاده شد.
-1 روش های ارزیابی توان محیطی در آمایش سرزمین ایران
-1-1روش تحلیل سیستم های ارضی
یکی از تکنیک های دانش ژئومورفولوژی برای شناخت قابلیتها و محدودیتهای محیطی، روش تحلیل سیستمهای ارضی است. اینروش، یک طبقهبندی علمی بر مبنای فرم اراضی و با ساختار سلسله مراتبی است. از جمله مزایای این روش، سهولت در نمایش و نمود نتایج حاصل از بررسیها در یک نقشه است. نقشه سیستمهای ارضی به سادگی با استفاده از نقشههای توپوگرافی و تحلیل مجازی آن و عکسهای هوایی امکان پذیر است. علیرغم امتیازات روش سیستمهای ارضی و کارآیی آن در ثبت کاراکترهای محیطی، نقاط ضعف متعددی را هم در این روش میتوان دید که عمدهترین آن مربوط به تفسیر و تشخیص دلخواهانه واحدها از سوی محقق است. همچنین در این روش همواره فرض بر این بوده است که با بکارگیری این سیستم، اطلاعات فراوانی درباره اراضی به دست خواهد آمد، حال آنکه اندازهگیریها یا ارزیابی چندانی در مورد روابط و عملکردهای مهم بین خاک، اقلیم، حیات گیاهی و جانوری صورت نمیگیرد، به عبارتی این روش بیشتر تأکید بر جنبههای ایستا و متغیرهای غیرپویا داشته و شبیه یک روش فهرستبرداری است تا یک روش پویا و دینامیک که ضرورت آن در تحلیلهای منطقهای بیشتر احساس میشود - رامشت،. - 184-185 :1388 منتصری و همکاران در سال 1396 به مطالعهی نقش ژئومورفولوژی در مدیریت منابع طبیعی با استفاده از روش تحلیل سیستمهای ارضی در حوضه آبی کلاته سادات سبزوار پرداختند. با بررسی خطوط ارتفاعی و توپوگرافی منطقه، نواحی کوهستانی و مرتفع، نواحی کم ارتفاع و دشت و تپهماهورها را تشخیص دادند. سپس با توجه به نقشههای طبقات ارتفاعی، شیب، جهت شیب، شبکه هیدروگرافی، زمینشناسی، پوششگیاهی، خاک و ژئومورفولوژی هر کدام از این سه سیستم اصلی را به واحدهای کوچکتری تقسیم کردند. سرانجام با توجه به ویژگیهای فوق، پیشنهاداتی در زمینه استفاده بهینه از منابع طبیعی موجود در منطقه در جهت مدیریت سازنده و کارآمد حفظ منابع طبیعی، ارائه کردند و توجهی به شاخصهای گسل، آبهای زیرزمینی و مخاطرات محیطی شامل پتانسیل سیلاب، زمینلغزش و زلزلهخیزی نکردهاند.
-1-2روش طرح جامع منابع طبیعی
با توجه به وضعیت منابع طبیعی کشور، بویژه در بخش آبخیز و بیابان، گروه احیای مناطق خشک و کوهستانی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران، با توجه به تجربیات بی ست ساله خود با همکاری صاحب نظرانی از جمله دکتر ح سن احمدی، روش معین و م شخ صی را به عنوان الگو جهت شناخت، ارزیابی و قابلیت اراضی در طرحهای جامع مرتعداری، آبخیزداری و بیابانزدائی برای ایران تهیه نمودند - احمدی،. - 471: 1374 مطالعات انجام شده در این روش به منظور طراحی و تدوین طرح جامع صورت گرفته است. از روش طرح جامع منابع طبیعی در موارد متعددی ا ستفاده شده که بیشتر این پژوهشها در ا ستانهای بیابانی ک شور تمرکز یافته ا ست. پرورش و همکاران در سال 1389 به مقای سه روش ژئومورفولوژی و روش آمایش سرزمین مخدوم جهت ارزیابی توان اکولوژیکی حو ضه آبخیز ن ساء در ا ستان هرمزگان پرداختند. بدین منظور از شاخصهای شیب، جهت شیب، ارتفاع، سنگشناسی، لندفرم، خاک، پوششگیاهی و منابع آب استفاده کردند و توجهی به شاخصهای گسل، آبهای زیرزمینی و مخاطرات محیطی شامل پتان سیل سیلاب، زمینلغزش و زلزلهخیزی نکردند. روش طرح جامع منابع طبیعی بی شتر جهت ارزیابی توان مناطق بیابانی ک شور کاربرد دارد و فقط دو کاربری حفاظت و مرتعداری را تعیین مینماید. توان منطقه را برای کاربریهای متنوع تری از جمله توریسم، توسعه شهری، صنعتی و روستایی به دست نمیآورد. به نظر میرسد این روش از کارآیی مناسبی در برنامههای آمایش سرزمین جهت توسعه کاربریهای شهری، روستایی و صنعتی برخوردار نباشد.
-3-1 روش سیستمی
برای شنا سایی و تعریف پهنههای همگن از نظر توان سرزمین برای کاربریها در ارزیابی توان محیطی آمایش سرزمین، از روی همگذاری همه ویژگیهای محیطی و حصول به واحدهای همگن محیطزیست استفاده میکنند، که این شیوه را روش سیستمی نامیدهاند - ابراهیم زاده و موسوی،. - 148 :1393 در روش سیستمی وجود یک دیدگاه سیستماتیک در مدل نسبت به محیط و بررسی اجزای آن و نیز برآورد توان، بدون پیش داوری و تنها براساس توان واقعی سرزمین، از ویژگی منحصر به فرد آن است. از اینرو در محیط طبیعی، ارتباط اجزاء به قدری دقیق و منطقی است که به منظور بررسی آن، بایستی تمامی اجزاء و ارتباط اجزاء با یکدیگر مورد بررسی قرار گیرند. همچنین در نظامهای علمی، به دلیل چارچوب مشخصی که برای خود ترسیم میکند نمیتواند به تنهایی از عهدهی پاسخگویی به سوالات عدیدهای که در مورد محیط طبیعی، نحوهی بهرهگیری از آن، ساماندهی و آمایش محیط مطرح میشود، برآید و مشکلات بیشماری که در آن پیش میآید، حل نماید. نجفی نژاد و همکاران در سال 1392 به مقایسهی کارآیی دو روش سیستمی و تخصیص سرزمین چند فاکتوره در فرآیند آمایش سرزمین پرداختند و از معیارهای ارتفاع، شیب، جهت شیب، سنگ شناسی، خاک، پو ششگیاهی، اقلیم و آب ا ستفاده کردند و توجهی به شاخصهای لندفرم، گسل، آبهای زیرزمینی و مخاطرات محیطی شامل پتانسیل سیلاب، زمینلغزش و زلزلهخیزی استفاده نکردهاند.
-2 مدلهای ارزیابی توان محیطی در آمایش سرزمین، بهکار گرفته شده در ایران
-2-1 مدل توسعه شهری، روستایی و صنعتی
مک هارگ و لینچ اعتقاد دارند که شهر باید در ب ستر منطقهای خود دیده شود و شکل شهر بیانی تاریخی و فرهنگی از منطقه با شد. تأکید بیشتر مک هارگ بر فرایندهای ژئومورفولوژیکی نسبت به عوارضی از قبیل مسیلها و گسلها، بیانگر این واقعیت است که او برآوردی کلگرا از طبیعت دارد و طرحهایی را میپروراند که از محدودیتهای ف ضایی ناپایدار کوچک فراتر میرود. مک هارگ، مدل اکولوژیکی تو سعه شهری، روستایی و صنعتی را تهیه نموده است - قنواتی، در دست چاپ - . منوری و طبیبیان در سال 1385 در تعیین عوامل زیست محیطی در مکانیابی شهرهای جدید در ایران، از مدل اکولوژیکی توسعه شهری، روستایی و صنعتی مک هارگ و از معیارهای ویژگی شکل زمین - شیب،
