بخشی از مقاله
ایران در زمره 10 کشور عمده تولید محصولات باغی در جهان است. بی شک دارا بودن چنین موقعیتی را تا اندازه زیادي مدیون تلاش هاي اجداد خود در زمینه گزینش و کشت ارقام و گونه هاي مختلف درختان میوه می باشیم که این ژرم پلاسم ارزنده را از نسلی به نسل دیگر حفظ کرده تا به روزگار اخیر به ما تحویل داده اند. تنوع ژنتیکی درختان میوه موجود در کشور حاصل انتخاب صورت گرفته از گونه هاي مناطق مختلف به خصوص جنگل هاي شمال، شمال غرب و غرب کشور و یا کشورهاي مجاور که طی قرن هاي گذشته بخشی از امپراطوري ایران محسوب می شده بوده و یا در مواردي نظیر گونه هلو - Prunus persica L. - از کشورهایی نظیر چین وارد و چنان مورد توسعه و تنوع قرار گرفته که در نامگذاري علمی با نام ایران نامیده شده است.
تنوع ژنتیکی حفظ شده موجود در حال حاضر بطور عمده در کلکسیون هاي موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر و 32 ایستگاه تابعه در بردارنده ژرم پلاسم ژنوتیپ ها و ارقام بومی و وارداتی درختان سیب - بیش از 700 اکسشن - ، گلابی - بیش از 100اکسشن - ، به 50 - اکسشن - ، گیلاس 160 - اکسشن - ، آلبالو 180 - اکسشن - ، زردآلو 170 - اکسشن - ، آلو و گوجه 60 - اکسشن - ، گردو 950 - اکسشن - ، بادام 300 - اکسشن - و فندق - بیش از 100 اکسشن - ، زیتون 190 - اکسشن - ، انار - بیش از 700 اکسشن - و انجیر 50 - اکسشن - و در نهایت انگور - بیش از 1000 اکسشن - می باشد. برنامه هاي جمع آوري و تکمیل ژرم پلاسم با دستیابی به ارقام خارجی، گزینش و اصلاح ارقام برتر داخلی طی یک دهه اخیر رشد قابل توجهی داشته است. تنوع ژنتیکی موجود پشتوانه ارزشمندي را در زمینه معرفی ارقام جدید و برنامه هاي اصلاحی درختان میوه کشور در اختیار بخش هاي تحقیقاتی قرار داده است.
واژه هاي کلیدي: تنوع ژنتیکی، درختان میوه، کلکسیون، ژرم پلاسم.
مقدمه
اولین برنامه علمی و مجتمع در زمینه جمع آوري ژرم پلاسم ارقام درختان میوه در کشور در سال 1333در اداره بررسی هاي باغبانی که طی سال هاي بعد به موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر تغییر نام یافت انجام شد. کلکسیون هاي حاصل طی سال هاي بعد به ایستگاه تحقیقاتی کمالشهر کرج منتقل و این ایستگاه بعنوان مرکز اصلی حفاظت و ارزیابی گونه هاي مختلف درختان میوه معتدله شامل سیب، گلابی، به، گیلاس و آلبالو، آلو و گوجه، هلو و شلیل و بادام و گردو در کشور شد.
علاوه بر ایستگاه مذکور، کلکسیونهاي پشتیبان و یا تکمیلی ژرم پلاسم درختان میوه در دیگر ایستگاه هاي وابسته در سایر استان ها به تدریج شکل گرفت که در حال حاضر ایستگاه هاي انگور تاکستان، انار یزد و ساوه، زیتون طارم و انجیر استهبان بعنوان دیگر ایستگاه هاي محوري در زمینه ژرم پلاسم درختان میوه می باشند. در حال حاضر ایستگاه کمالشهر کرج با بیش از 6000 اکسشن همچنان بعنوان غنی ترین ایستگاه کشور از نظر تنوع ژرم پلاسم درختان میوه در کشور مطرح است و طی سال هاي اخیر برنامه واردات هدفمند ژرم پلاسم به غناي هرچه بیشتر کلکسیون هاي موجود افزوده است.
ارقام و ژنوتیپ هاي میوه هاي دانه دار - سیب، گلابی و به - درختان میوه دانه دار در جاي جاي کشور ما تنوع ژنتیکی گسترده اي را نشان می دهد. گونه سیب بومی آسیاي مرکزيخصوصاٌ کشور قزاقستان است، لیکن تنوع قابل توجهی را در کشور در زمینه ارقام بومی و محلی نشان می دهد . - 3 - اولین برنامه جمع آوري ارقام سیب بومی درسال 1334-35 توسط منیعی از سراسر کشور انجام شد. درویشیان درسال 1355 تعداد 56 رقم سیب داخلی وخارجی را جمع آوري ودرایستگاه کمال آباد کرج کشت نمود 17 - متعاقباٌ - . بزرگ ترین برنامه جمع آوري ارقام سیب کشور طی یک دهه اخیر توسط علیزاده و دامیار در 14استان با هدف دستبابی به ارقام و ژنوتیپ هاي برتر با جمع آوري بیش از 400 ژنوتیپ و رقم بومی و احداث دو کلکسیون اصلی و پشتیبان انجام شد . - 14 -
به موازات برنامه مذکور، ارقام سیب تجاري بومی و وارداتی کشور توسط حاج نجاري با بیش از 223 رقم جمع آوري و مورد ارزیابی قرار گرفت . - 20 - در رابطه با ژرم پلاسم گلابی کشور ایران از مراکز تنوع گونه هاي Pyrus communis، P. amygdaliformis، P. syriaca، P. salicifolia و P. glabara در جهان است. این گونه در تمامی مناطق کوهستانی زاگرس و البرز پراکنش و ارقام بومی طی قرون گذشته از داخل این ژرم پلاسم مورد گزینش و انتشار قرار گرفته اند . - 3 - اولین برنامه جمع آوري ژرم پلاسم گلابی توسط منیعی انجام شد، به صورتی که تا سال 1345 این کلکسیون شامل 115 رقم گلابی داخلی و خارجی بود و با در نظر گرفتن ارقام موجود در کلکسیونهاي ایستگاههاي سایر استانها به 134 رقم بالغ میشد . - 18 -
عاطفی اقدام به ذکر نام و محل کلیه این ارقام نموده است. عبداللهی و فتحی طی سال هاي اخیر نسبت به جمع آوري کلیه ارقام تجاري کشور و احداث کلکسیون پشتیبان اقدام نمودند
. - 12 - درخت به در سرتاسر جنگل هاي شمال کشور از آستارا تا کتول به طور وحشی پراکنش دارد . - 3 - اولین برنامه شناسایی ارقام و ژنوتیپ هاي به کشور در دو برنامه مجزا توسط قاسمی و عدلی انجام شد. ژرم پلاسم شناسایی شده سپس توسط عبداللهی در کلکسیونی همراه با ژنوتیپ هاي استان هاي گیلان، اردبیل، آذربایجان و تهران بعنوان اولین کلکسیون جامع به کشور مورد حفاظت و ارزیابی ژنتیکی و مولکولی قرار گرفت . - 11 -
ارقام و ژنوتیپ هاي میوه هاي هسته دار - گیلاس و آلبالو، هلو، آلو و زرد آلو - دو گونه آلو و زرد آلو بومی آسیاي مرکزيخصوصاٌ نواحی قفقاز و نواحی شمالی ایران می باشند. گونه هاي اجدادي آلو تنها در ناحیه قفقاز رویش دارد و به نظر می رسد انواع اهلی شده دورگ هاي طبیعی بین گونه اي بوده که در این نواحی یافت شده اند . - 3 - مبداء اصلی گونه هلو چین است و از آنجا به ایران منتقل و مورد کشت و کار قرار گرفته است. این گونه در کشور در مقایسه با سایر درختان میوه هسته دار از تنوع کمتري برخوردار است.گیلاس نیز همانند آلو بومی نواحی قفقاز و شمال ایران است. اعتقاد بر این است منشاء ابتدایی این گونه ناحیه بین دریاي خزر و دریاي سیاه بوده است و از آنجا به تدریج در سایر جهان پخش شده است . - 3 -
انواع وحشی آلبالو در مناطق مختلف کوهستانی ایران از آذربایجان تا اصفهان در طول رشته کوه زاگرس پراکنده است . - 2 - اولین بار جمع آوري ژرم پلاسم گیلاس در کشور توسط گوهرخاي در سال 1366 انجام و 39 ژنوتیپ بومی و وارداتی جمع آوري شد . - 8 - این مجموعه از سال 1377 توسط بوذري و همکاران مورد بررسی و احیا قرار گرفت و با افزودن 70 ژنوتیپ و رقم وارداتی داراي 110 ژنوتیپ و رقم می باشد. گنجی مقدم و همکاران نیز در خراسان با جمع آوري 20 ژنوتیپ و رقم بومی و وارداتی گیلاس و سپس احیا آن به 50 ژنوتیپ و رقم بومی اقدامی موثر در ارتباط با حفظ ذخیره ژنتیکی موتانت هاي رقم سیاه مشهد به انجام رساند.
در ارتباط با ژرم پلاسم آلبالو اولین اقدام توسط بوذري در سال 1383 در 12 استان کشورآغاز و منجر به جمع آوري بیش از 250 ژنوتیپ آلبالو و 5 گونه مهم این جنس گردید که در سال 1388 اولین کلکسیون جامع آلبالوي کشور با 180 ژنوتیپ احداث شد . - 2 - در ارتباط با آلو و گوجه بر اساس منابع موجود در موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر اولین اقدام براي احیاء ذخایر ژنتیکی کشور توسط عطار در سال 1365 و سپس گوهرخاي و دبیراشرافی در سال 1366 انجام شد که منجر به جمع آوري مجموعه اي شامل 40 ژنوتیپ و رقم بومی در کرج و مشهد شد . - 13 - پس از آنها گنجی
مقدم این مجموعه را در مشهد افزایش داد و بوذري نیز از 1383 نسبت به احیاء مجموعه گوجه و آلوي کشور در سال 1388 اقدام نمود که منجر به جمع آوري بیش از 60 ژنوتیپ و رقم شد.
تحقیقات روي درخت هلو از زمان تشکیل شرکت کشت وصنعت مغان با وارد نمودن تعداد قابل توجهی ژرم پلاسم، شامل 12 رقم هلو و 4 رقم شلیل خارجی شروع شد و در حال حاضر نیز از مراکز اصلی نگهداري ارقام هلو در کشور است.مطالعه و جمع آوري ژرم پلاسم زردآلوي کشور براساس منابع موجود اولین بار در استان هاي سمنان، آذربایجان شرقی، خراسان و تهران انجام شد. نتایج این تلاش ها توسط منصوري فر و همکاران منجر به تشکیل مجموعه اي با بیش از 100 رقم و ژنوتیپ و هیبرید حاصل از تلاقی آنها در آذربایجان شرقی شد . - 16 - جواهرده و همکاران نیز از سال 1365 با جمع آوري بیش از 120 ژنوتیپ و رقم بومی مجموعه اي قابل توجه را در شاهرود احداث نمودند.
در سال 1381 بوذري و همکاران 170 ژنوتیپ و رقم زردآلو را جمع آوري و مجموعه ژرم پلاسم زردآلو را گردآوري نمود. از دیگر تلاش ها به منظور جمع آوري ارقام زردآلوي کشور می توان به فعالیت هاي مصطفوي 32 - رقم - در سال 1370، گنجی مقدم و همکاران در خراسان و کرمی در کردستان 60 - ژنوتیپ و رقم - ،نجاتیان 41 - ژنوتیپ بومی - در سال 1388 در قزوین اشاره کرد.ارقام و ژنوتیپ هاي میوه هاي خشک و آجیلی - گردو، فندق و بادام - گردو بومی آسیاي مرکزي است و از ترکیه تا ایران، قفقاز و تا چین در شرق گسترش دارد . - 3 - گردو به صورت و حشی در ایران در جنگل هاي شمال رویش دارد. اولین برنامه جمع آوري و احداث کلکسیون ژرم پلاسم گردوي کشور در یک برنامه تحقیقاتی توسط عاطفی با جمع آوري 459 ژنوتیپ گردو در سال 1364به انجام رسید.
برنامه هاي بعدي جمع آوري ژرم پلاسم گردودر سال 1367 و 1370 به ترتیب با جمع آوري 320 و 200 ژنوتیپ توسط همین محقق انجام و مجموع ژرم پلاسم این محصول به بیش از 950 عدد بالغ شد. همچنین کلکسیون ارقام گردو مشتمل بر 7 رقم داخلی و 8 رقم خارجی توسط حسنی در سال 1373 مورد احداث قرار گرفت . - 5 - ایران از مراکز اصلی تنوع گونه بادام در جهان به حساب می آید و اجداد مادري آن از نواحی شمال شرق ایران گسترش یافته است . - 3 - علاوه بر گونه زراعی، گونه هاي مختلف بادام وحشی در نواحی کوهستانی و همچنین نواحی خشک و استپی کشور دیده می شود. اولین برنامه شناسایی و جمع آوري ژرم پلاسم بومی بادام کشور توسط چایچی - 1366 - در ایستگاه سهند از سال 1342 آغاز شد.
وي پس از جمع آوري بیش از 122 رقم برنامه ارزیابی این ارقام را شروع و پس از 25 سال تحقیق 5 رقم بادام دیرگل را معرفی کرد. ژنوتیپ هاي جمع آوري شده پس ازمعرفی ارقام از بین رفتمجددآٌ. ایمانی وهمکاران در یک برنامه جمع آوري ژنوتیپ هاي بادام، بیش از 300ژنوتیپ بادام کشور را در کلکسیون گرد هم آورد و ارزیابی نمود . - 1 - فندق بومی آسیاي صغیر، قفقاز و جنوب شرقی اروپا است . - 3 - ژنوتیپ هاي وحشی این درخت در جنگل هاي ارسباران و آستارا، طوالش، طارم و زنجان دیده می شود. همچنین در استان اردبیل در ناحیه فندقلو جنگل هاي گسترده فندق وجود دارد.
اولین برنامه جمع آوري ارقام فندق ایران در سال 1373 توسط قربانی با جمع آوري25 رقم و ژنوتیپ از مناطق شمالی انجام شد. در سال 1379 برنامه جمع آوري جامع ژرم پلاسم فندق توسط حسین آوا انجام و 137 رقم و ژنوتیپ از کل کشور جمع آوري و کلکسیون جامع فندق کشور در آستارا احداث شد.همچنین کلکسیون ارقام برتر تجارتی جهانی در این ایستگاه به مجاورت برنامه مذکور توسط حسین آوا و جوادي انجام شد . - 5 - ارقام و ژنوتیپ هاي میوه هاي ریز - انگور - مبداء انگور نواحی بین قفقاز و دریاي سیاه است و از آنجا طی قرون گذشته در کلیه نواحی خاور میانه و از جمله کشور ما گسترش یافته است . - 3 - گسترش این گونه از زمان تمدن هاي بسیار قدیمی در کشور سبب شده تا
