بخشی از مقاله
چکیده
رانت درآمدی است که بیتلاش بهدست میآید. رانتخوارها با استفاده از نفوذ سیاسی و اقتصادی خود آسیبهای اجتماعی و اقتصادی فراوانی برای کشورها بهوجود میآورند. بنابرنظر اقتصاددانان، رانت و رانتخواران همیشه به عنوان آفتی برای نظام اقتصادی هر کشور محسوب میشوند. بر این اساس، یکی از عوامل رکود اقتصادی وجود رانتهاست که انگیزه کارآفرینی، تولید واقعی و ارجگذاشتن به خلاقیت در جامعه را از بین میبرند و در صورت رواج آن به فرهنگ عمومی تبدیل میشود. رانت به صورتهای مختلف اعم از اطلاعاتی، قضایی و غیره میتواند ایجاد شود. رانت سیاسی تلاش و رفتار فرد یا گروه خاصی برای کسب امتیازات و انحصارات اقتصادی یا حفظ آن به وسیله اعمال نفوذ سیاسی است. این شگردهای سیاسی برای تحصیل پست سیاسی نیست، بلکه برای کسب رانت و امتیازات اقتصادی است.
از طرفی، بورس اوراق بهادار از آنچنان اهمیتی در سیستمهای اقتصادی پیچیده امروزی برخوردار است که از آن به عنوان معیاری برای سنجش سلامت و یا بیماری اقتصاد کشورها نام میبرند. بورس اوراق بهادار و مکانیزمهای اجرایی آن به درجهای از تکامل رسیدهاند که بدون سود بردن از آنها شاید نتوان به هیچ یک از اهداف سیاستهای پولی، مالی و تولیدی دست یافت. متأسفانه برخی از عوامل مانند عدم شفافیت در بورس میتواند موجب ایجاد رانت در بورس اوراق بهادار شود. هرچند که رانت در اقتصاد هیچگاه بهطور کامل از بین نمیرود و حتی پیشرفتهترین کشورها نیز رانتهایی در اقتصاد خود دارند اما با راهکارهایی میتوان رانت در بورس را کاهش داد. کارشناسان معتقدند به دو روش رانت در اقتصاد کشور و در بورس اوراق بهادار کاهش مییابد، یکی اینکه باید میزان شفافیت در بازارها افزایش یابد و دیگر اینکه بورس رونق بیشتری پیدا کند. بنابراین هرچه معاملات بیشتری در بازار سرمایه انجام شود، بهطور قطع به کاهش رانتها در اقتصاد کمک خواهد کرد.
واژگان کلیدی: رانت، بورس اوراق بهادار، رونق بورس، شفافیت بورس.
مقدمه
در علم اقتصاد رانت درآمدی است که بیتلاش به دست میآید. رانت خوارها با استفاده از نفوذ سیاسی و اقتصادی خود یا ازطریق اشخاص وابستهای که صاحب این نفوذ هستند به صورت غیرقانونی به منابع مالی دست پیدا میکنند و به کسب ثروت میپردازند - حاجیوسفی، - 1378 رانتخواری پدیدهای است که آسیبهای اجتماعی و اقتصادی فراوانی برای کشورها به وجود میآورد. بنابرنظر اقتصاددانان، درآمدهایی که خارج از فعالیتهای مولد اقتصادی و با بهرهگیری از قدرت و نفوذ سیاسی یا اقتصادی صورت میپذیرد همیشه به عنوان آفتی برای نظام اقتصادی هر کشور محسوب میشوند. مصداق بارز این کلام همان »رانت و رانتخواری« است.
انواع رانت رانتخواران یا با توسل به عوامل اقتصادی مثل سیاستهای حمایتی، کنترل قیمتها، محدودیتهای بازرگانی - رانت اقتصادی - ،و یا با دستیابی انحصاری و پیش از موعد به اطلاعات اقتصادی در زمینههایی مثل بورس - رانت اطلاعاتی و قضایی - ، و یا با بهرهمندی از توزیع منابع ثروت و قدرت توسط دولت و احزاب - رانت سیاسی - ، و یا با بهرهبرداری از روابط خویشاوندی، قرار گرفتن در یک گروه یا تشکل خاص - رانت اجتماعی - ، ثروتهای کلانی را حاصل میکنند که نتیجه آن را میتوان توزیع ناعادلانه ثروت و گسترش تبعیض دانست. در تقسیم اولیه، رانتها به انواع گوناگونی تقسیم میشوند که مهمترین آنها عبارتند از:
.1 رانت قضایی: رانت قضایی را باید در دو محور دولتی و خصوصی بررسی کرد.اساساً حذف رانت قضایی برای نهاد دولت علاوه بر ایجاد امنیت بیشتر برای بخش خصوصی، زمینه لازم را برای کاهش فساد در نهاد دولت فراهم میسازد. شاید بتوان ادعا کرد که یکی از مهمترین عوامل ناکارایی در بوروکراسی دولتی، فقدان یک نهاد تنبیهی در برابر دولت بوده است. مردم باید بتوانند در صورت تخلف دولت به محاکم قضایی مراجعه و علیه دولت شکایت نمایند و دولت نیز با گرفتن وکیل از حقوق خویش دفاع نماید. زیرا اشخاصی که به دلیل وابستگی و نزدیکی به مراکز قدرت از امنیت قضایی بهرهمند میشوند و یا با رشوهدادن از چنگ قانون فرار میکنند، به تدریج، عدالت اقتصادی، اجتماعی و قضایی را در هم میریزند و باعث بیاعتباری قانون میشوند.
.2 رانت اطلاعاتی: یکی از راههای بهدست آوردن ثروتهای بادآورده، آگاهی از اطلاعات اقتصادی یا افشای آنهاست. عدهای از طریق دستیابی زودرس یا خرید این اطلاعات در زمینه تغییرات قوانین و مقررات سرمایهگذاری، سود کلان بهدست میآورند. نبود اطمینان از چنین اعمالی، صاحبان سرمایه را به طرف فعالیتهای اقتصادی کاذب مانند خرید تلفن همراه، اتومبیل، ارز و سکه سوق میدهد؛ در نتیجه، سرمایهها از بخش توسعه اقتصادی و عمرانی خارج میشود.یکی دیگر از رانتهایی که با اطلاعات سر و کار دارد، رانت ناشی از سرمایهگذاریهای عمرانی است. آنگاه که طرحهای عمرانی مانند ایجاد جاده یا راهآهن یا کارخانه دولتی و یا احداث شهر جدید باعث افزایش قیمت زمینهای اطراف این طرحها میشود، عده ای با اطلاع قبلی املاک اطراف این طرحها را خریداری و به درآمدهای نجومی دست مییابند.
.3 رانتخواری مؤسسات به اصطلاح خیریه: برخی از مؤسسات خیریه خلقالساعهای که در سالهای اخیر به وجود آمدهاند و در مدت کوتاهی با رانتخواری باعث اختلاف شدید طبقاتی و گسترش فقر در جامعه شدهاند، از نمونههای بارز این نوع رانتخواری هستند.
.4 رانت جهش قیمتی یا تورمی: تورم قابل پیشبینی نیز یکی از راههای کسب رانت اقتصادی است. تورم حاصل از کسری بودجه دولت، اعم از کسری آشکار یا پنهان، ابزاری در اختیار گروهی از افراد و شرکتها برای اندوختن مال و ثروت فراهم می آورد و از این رهگذر، گروهی توانستهاند عوامل موجود در تورم را شناسایی کنند و با در دست داشتن امکانات، از تورم بیشترینبهره را بگیرند، بدون این که ارزش افزودهای را در جامعه ایجاد کرده باشند. خرید تراکم ساختمانی قبل از تصمیم توقف فروش تراکم در مناطقی از تهران، خرید قبر قبل از افزایش هزار درصدی و برخی تحولات به نام یکسانسازی نرخ ارز از جمله این موارد است.
وجود این رانتها گاهی سبب میشود که حتی افراد متعهد و مولد جامعه نیز به رانتخواری متمایل شوند و دست از تولید بردارند و موجب شوند که رانت به صورت یک فرهنگ به جامعه وارد شود. در صورتی که اگر فعالیتهای افراد مستعد در جهت تولید و خدمات مورد نیاز جامعه باشد بیتردید در بهبود تکنولوژی و بهرهوری تأثیر میگذارد. در غیر این صورت، افراد به جای کمک به افزایش درآمد ملی، از درآمد موجود، ارتزاق خواهند کرد. بنابراین، وجود نوآوران و افراد مستعد کارآفرین برای رشد و توسعه جامعه کافی نیست؛ بلکه مجموعه قواعد و فرهنگ جامعه است که میتواند از این افراد در جهت رشد و توسعه استفاده کند یا آنان را ناکارآمد نماید و از نیروی آنها استفاده نادرست نماید - اسحاقی، . - 1385
زیانها و آثار مخرب رانتخواری رانتخواری آثار مخرب اقتصادی و تبعیضهای ناروا در پی دارد و موجب اتلاف وقت و بدبینی میشود. بین مردم فاصله میاندازد و مشکلات و تنشهای سیاسی را تشدید میکند. یکی از عوامل رکود اقتصادی وجود این رانتهاست که انگیزه کارآفرینی، تولید واقعی و ارج گذاشتن به خلاقیت در جامعه را از بین میبرد و حتی افراد با استعداد نیز برای این که از این قافله عقب نمانند، استعدادهایشان را به جای کمک به تولید در جهت کسب رانت قرار میدهند. در نتیجه با گذشت زمان، رانت به نوعی فرهنگ تبدیل میشود.بهطور خلاصه موارد زیر را میتوان از مهمترین زیانهای رانتخواری برشمرد: -
1 سرگرم شدن نیروی انسانی به کسب رانت و بازماندن از کار مولد؛
- 2 پایینآمدن انگیزه تولید؛
- 3 افزایش رشد بیکاری؛
- 4 گسترش دلالی؛
- 5 توقف رشد تکنولوژی درجامعه؛
- 6 کاهش بهرهوری؛
- 7 افزایش تورم؛
- 8 حذف وجدان کاری؛
- 9 تضاد طبقاتی و دو قطبی شدن جامعه؛
- 10 فساد گسترده مالی؛
- 11 ناعادلانه شدن سیستم توزیع، و تأمین منافع گروهی خاص؛
- 12 فرار سرمایه به خارج؛
- 13 مصرف زیاد؛
- 14 ناامنی در بخش تولید؛
- 15 رشد فعالیتهای ناسالم و گرایش سرمایهها به بخشهای خدماتی و واسطهگرایانه است.
باید دانست که مبارزه با فساد سیاسی و اداری و اقتصادی و بهطور کلی مبارزه با رانتخواری به قاطعیت، بدون ملاحظهکاری سیاسی نیاز دارد. تقویت قانونگرایی و مهمتر از آن تقویت نظام کنترل و اقتدار قضایی، در خشکاندن ریشهها بسیار ضروری است. در غیر این صورت، رانت اقتصادی باعث تضعیف انگیزه تولید و کاهش درآمدها خواهد شد و با اشتغال افراد بااستعداد به کسب رانت اقتصادی، پیشرفت و رشد تکنولوژی آسیب میبیند و بهرهوری کاهش مییابد.
