بخشی از مقاله
چکیده
در مناطق خشک و نیمه خشک فصل بارندگی و جریان آب در رودخانهها با روند مصارف آب تطابق زمانی لازم را ندارد، بنابراین این امر موجب بهره برداری بیش از حد از آبهای زیرزمینی دشت آسپاس در فصول خشک شده که نتیجه آن شور شدن منابع آبی خواهد بود . در این رابطه یکی از راهحلها مدیریت یکپارچه آب های سطحی میباشد. در این مطالعه هیدروگراف واحد دشت در دوره آماری 1381-89 - - ، با روند تغییرات شوری و کموگراف آبخوان مورد بررسی قرار گرفت؛ سپس برای مدیریت رواناب های سطحی و جلوگیری از جاری شدن آن در فصول غیرآبیاری جهت ذخیره و تغذیه آبخوان به منظور جلوگیری از شور شدن منابع آب زیرزمینی راه حلهایی ارائه شد.
مقدمه
با توجه به کمبود بارشهای جوی در ایران و افزایش روز افزون جمعیت و به تبع آن نیازهای غذائی و شرب و صنعت و به ویژه بخش کشاورزی، کنترل و استفاده بهینه از منابع آب موجود از اهمیت قابل توجهی برخوردار است .[4] در سال های گذشته به دلیل نوع نگرش مدیران به حوضه های آبخیز در بسیاری از نقاط جهان مسائلی از قبیل بحران آب، ناپایداری توسعه و بحران مدیریت به صورت چالش های بسیار جدی مطرح می باشد .[5] مدیران و متخصصان آب وظیفه دارند طوری به طراحی و مدیریت سیستم های منابع آبها بپردازند که بتوانند تقاضای در حال تغییر آب را در زمان حال و آینده بدون تخریب و نابودی سیستم رودخانه تامین نمایند.
چنین توسعه ای از منابع آب ”توسعه پایدار“ نامیده می شود .[9] سازمان ملل متحد در برنامه جمعیت و محیط زیست خود، ایران را در ردیف 100 کشوری قرار داده که سرانه آب شیرین تجدید شونده آن ها پایین است . بر پایه این بررسی، سرانه آب در سال 1955 ، 6202 متر مکعب بوده که در سال 1990، به 2025 مترمکعب رسیده و پیش بینی می شود که در سال 2015 به حدود 816 مترمکعب برسد که حدود 20 درصد کمتر از سرانه آب در خط فقر 1000 - مترمکعب - میباشد.
بنابراین بر پایه معیارهای بین المللی دیری نخواهد گذشت که ایران به مرحله کمیابی آب رسیده و در زمره کشورهای گریبان گیر بحران آب قرار گیرد .[3] در حال حاضر میزان متوسط بارندگی در ایران 250 میلیمتر می باشد؛ که 75 درصد بارندگی در فصول غیرآبیاری و 25 درصد بارندگی در فصول آبیاری اتفاق می افتد .[7] بر اساس آمار موجود کشور، میزان مصرف آب از میزان ذخایر آبهای سطحی و زیرزمینی سالانه بیشتر میباشد.[8] بنابراین شناخت کیفیت و کمیت آب های زیرزمینی، به عنوان یکی از مهمترین و آسیب پذیرترین منابع تامین آب در دهه های اخیر، یک امر کاملا بدیهی است .[14 تغییر کیفیت آب های زیرزمینی و شور شدن منابع آب در حال حاضر خطری بزرگ در راه توسعه کشاورزی کشور به خصوص در ارا ضی خشک می باشد.[6]
بنابراین باید منابع آبی کشور به خوبی مدیریت شوند، لذا امروزه پژوهشهای گستردهای در مورد آبهای سطحی و زیرزمینی انجام شده است تا شناختی اصولی تر و مدیریت منابع آب حاصل گردد. آب زیرزمینی در طی همه قرون، منبع آبی مهمی بوده است . با توجه به این مهم، ضرورت آگاهی از چگونگی تغییرات کمی و کیفی این متغیردر مناطق گوناگون دارای اهمیت است. تحقیقاتی که در زمینه برداشت بیش از حد آب زیرزمینی - بویژه در فصول خشک - صورت گرفته است به قرار زیر می باشد: شهید1 و هازریکا - 2009 - 2، به تحلیل آبنگار سطح آب زیرزمینی و گروه زمانی بارندگی در شمال غربی بنگلادش پرداختند؛ آنها نشان دادند که افزایش برداشت آب زیرزمینی برای آبیاری در فصلهای خشک و بازگشت خشکسالی ها از عوامل افت سطح آب زیرزمینی در این منطقه بوده است.
[15] آیبراخیمف3 و همکاران - 2011 - پویایی سطح آب زیرزمینی و شوری را برای 17 سال بررسی کردند، تجزیه و تحلیل دادههای سطح آب زیرزمینی و شوری از چاه های مشاهداتی در دشت خوارزم ازبکستان نشان داد که در طی دوره سالهای - - 1990-2006، سطح آب زیرزمینی مناطق کم عمق از 1/1-1/4 متر در آغاز دوره شستشو و 0/9-1/4 در ماه جولای در طول فصل رشد سالانه بوده است و آبیاری نقشی در شوری مناطق کم عمق نداشته است.[13] بانرجی4 و همکاران - 2011 - از مدل شبکه عصبی مصنوعی به عنوان یک جایگزین بالقوه برای پیش بینی شوری آب های زیرزمینی استفاده کردند، و مشخص شد که این مدل از توانایی بالایی برای پیش بینی برخوردار است، از جمله نتایج دیگر مشخص شد جهت تثبیت شوری آبهای زیرزمینی درحد 2/5 درصد، میزان پمپاژ باید زیر 13000 لیتر در روز باشد.
[11] آرسلن - 2012 - 5 نقشه مکانی و زمانی شوری آبهای زیرزمینی با روش کریجینگ معمولی و شاخص کریجینگ در دشت بافرا ترکیه را بررسی کرد، نقشه تغییرات مکانی، کاهش شوری آبهای زیرزمینی را در سال های - 2004-2010 - نشان داد، دلیل این کاهش را به اتمام سیستم آبیاری و زهکشی و شستشوی نمک از مناطق بالادست نسبت دادند .[10] دانشور وثوقی و همکاران روند آب زیرزمینی و 15 عنصر هیدروژئوشیمیا یی در 32 ایستگاه پیزومتری در دشت اردبیل با استفاده از آزمون ناپارامتری من-کندال مورد بررسی قرار دادند، نتایج نشان داد که روند سطح ایستابی در طی دوره آماری - 1988-2009 - تقریبا در تمام ایستگاه ها منفی بوده و روند مواد شمیایی افزایشی و مثبت بوده است، که دلیل آن را فعالیت های انسانی در دشت اردبیل می دانند.[12]
علارقم اینکه استان فارس جز مناطق خشک و نیمه خشک دنیا قرار گرفته، یکی از حاصل خیزترین مناطق کشاورزی ایران و از سرزمینهای بسیار مناسب برای کشاورزی به شمار میرود و با دارا بودن 1،589،100 هکتار اراضی کشاورزی - 12/5 درصدکل مساحت استان - از استانهای محوری در بخش کشاورزی است. دشت آسپاس یکی از مهمترین و بزرگترین دشت های این استان محسوب می شود که بیشتر بارش های صورت گرفته در فصول غیر آبیاری بوده و به رواناب تبدیل شده و از دسترس خارج می شود و در عوض در فصول آبیاری با برداشت بیش از حد از آب های زیرزمینی مواجه است. هدف این تحقیق بررسی وضعیت آبهای زیرزمینی و ارائه راه حل هایی برای مدیریت روانابهای سطحی در فصول غیرآبیاری جهت جلوگیری از میباشد.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه:
دشت آسپاس در حد فاصل 30 درجه و 17 دقیقه تا 30 درجه و 40 دقیقه عرض شمالی و 52 درجه و 15 دقیقه تا 52 درجه و 54 دقیقه طول شرقی قرار گرفته است - شکل. - 1 این دشت در شمال استان فارس و در فاصله 45 کیلومتری شهرستان اقلید قرار گرفته، سطح کلی منطقه مورد مطالعه حدود 1629 کیلومتر مربع است، که 973 کیلومتر مربع آن را ارتفاعات و656 کیلومترمربع آن را دشت تشکیل می دهد.
