بخشی از مقاله
چکیده
در پی نفوذبغرخصوصاً انگلیس در بین درباریان قاجار و متمولین ایران و مسافرت ایرانیان به غرب خصوصاً صاحب منصبان و پزشکان و سیاستمداران غربی به ایران از آنجا که قهستان و خصوصاً بیرجند بدلیل واقع شدن در مسیر ورود به هندوستان و افغانستان شاهد تأثیرات فرهنگ و تمدن غرب در رانای و به تبع آن قهستان و خصوصاً شهر بیرجند هستیم این تغییرات در ساختمانهای احداثی این دوره تا چه حدی است؟ در این مقاله سعی بر آن است ضمن بررسی یکی از بناهای شاخص متأثر از معماری غرب که نقشه و پلان آن توسط انگلیسیها تهیه شده است،
تأثیرات متقابل معماری غرب و ایران در بیرجند را بازشناسیم و میزان این تأثیرات را ارزیابی کنیم نگارنده در این تحقیق توصیفی Bتحلیلی نشان میدهد که معماری ایران آنچنان با شرایط سازگار گردیده و با خصوصیات فرهنگی مردم عجین شده است که نه تنها معماری غرب قادر نشده معماری بومی آن را تحت سیطره خود درآورد، بلکه خود نیز مغلوب آن گردیده است. به عنوان نمونه موردی به بررسی ساختمان کنسولگری انگلیس در بیرجند خواهیم پرداخت.
مقدمه
شهر بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی در شرق ایران و در مجاورت ایالت هرات افغانستان در طول جغرافیایی 59 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی واقع شده که پس از جنگ هرات توجه سیاستمداران انگلیسی را به خود جلب نمود آنان دریافتند برای حفظ هندوستان و توسعه نفوذ خود در افغانستان میبایست نفوذ خود را در جنوب خراسان گسترش دهند. بدین لحاظ در سال 1894 میلادی هیأتی به سرپرستی کلنل ییت1 ، ویس کفیل کنسولگری مشهد به بیرجند آمد و موجبات تاسیس کنسولیاری انگلیس در بیرجند را در راستای سیاستهای کمپانی هند شرقی در بیرجند فراهم ساخت.
خاندان خزیمه علم که از بازماندگان اعراب خزیمه بودند از زمان حکومت نادر شاه افشار در منطقه جنوب خراسان و سیستان حاکم گردیدند و بیرجند را به عنوان مرکز حکومت خود برگزیدند این خانواده در تحولات ایران و خصوصاً خراسان تأثیرگذار بودهاند. شوکت الملک علم در سرکوب قیام کلنل محمد تقی خان پسیان نقشی تعیین کننده داشت این خانواده تا پایان حکومت پهلوی یکی از بانفوذترین خاندانهای وابسته به انگلیس بود و روابط ویژه ای با انگلیسیها داشت
شوکتالملک یکی از مهمترین امرای خاندان علم به عمران و آبادانی منطقه تحت حاکمیت خود اهمیّت میداد وی با احداث مدرسه شوکتیه همزمان با دارالفنون و رشدیه تبریز سعی در ترویج علوم جدید داشت با حضور مدرسین اروپایی در این مدرسه، حضور پزشکان انگلیسی، روسی، آلمانی و هندی که جهت معالجه به منازل مردم رفت و آمد داشتند و تاسیس سومین شعبه بانک شاهنشاهی در بیرجند مردم با فرهنگ اروپایی آشنا شدند. شوکت الملک با خرید لوله و انتقال آن با شتر به بیرجند مردم بیرجند را از آب اشامیدنی تصفیه شده برخوردار نمود، بیرجند اولین شهری است که از این نعمت برخوردار شد. بیرجند از جمله اولین شهرهایی است که مردم آن از سینما برخوردار شدند فرودگاه بیرجند از جمله اولین فرودگاههای ایران است.
تأسیس نمایندگی کمپانی هند شرقی، برقراری روابط ویژه دربار انگلستان با خاندان حاکم بر منطقه، صدور کالا به هندوستان و افغانستان از طریق بیرجند توجه صاحب منصبان انگلیسی را به قهستان به عنوان دروازه ورود به هندوستان جلب نمود. رقابت سیاسی و تجاری روسها با انگلیسیها آنها را بر آن داشت تا جهت بهرهگیری از اختلافات حاکمان وقت بیرجند همانند انگلیسیها در صدد گشایش کنسولگری در بیرجند برآیند حضور نمایندگان و صاحب منصبان2 انگلیسی، روسی، هندی و آلمانی زمینههای لازم برای استفاده از الگوهای معماری غرب را در ساختمانهای اداری شهر بیرجند فراهم ساخت،
اقامت پزشکان انگلیسی، هندی، روسی و آلمانی در بیرجند و رفت و آمد آنان به خانههای مسکونی مردم بیرجند و ارتباط و مراودات آنان با مردم زمینههای تاثیرپذیری بخشی از مردم را از معماری غرب مهیا نمود هر چند با همهی اینها به دلیل اعتقادات مذهبی مردم منطقه نفوذ فرهنگ غرب نتوانست تاثیری در عامه مردم داشته باشد و تاثیر آن را تنها در بخش حکومتی، اداری و برخی از متمولین شهر بیرجند شاهد بودهایم. - تصویر1و2و3و - 4 در این مقاله تاثیرات متقابل معماری غرب و معماری سنتی منطقه را در ساختمان کنسولگری بررسی خواهیم کرد و در مقالهای دیگر برآنیم که تاثیرات معماری غرب را در بناهای دیگر شهر بیرجند به تصویر کشیم.
تصویر1 و-2 باغ امیر آباد شیبانی که فاقد حیاط میباشد و در آن مستقیم به داخل خانه باز میشود - برونگرایی - - منبع: آرشیو میراث فرهنگی بیرجند -
تصویر-3 اداره ثبت اسناد و املاک استفاده از فرم تصویر-4 باغ امیر آباد شیبانی استفاده از فرم نیم دایره
نیم دایره در پلان، بافت تاریخی بیرجند - منبع: نگارنده - در پلان، روستای امیر آباد - منبع: میراث فرهنگی شهر بیرجند -
روش تحقیق
این پژوهش، پژوهشی توصیفیBتحلیلی است که به بررسی و تحلیل نشانههای معماری غرب در ساختمانهای شهر بیرجند و به عنوان نمونه موردی کنسولگری انگلیس میپردازد. این پژوهش براساس روش پایایی و با مطالعات کتابخانهای و میدانی همراه میباشد.
-1 موقعیت جغرافیایی بنای کنسولگری انگلیس
این بنا در مزرعه منظریه - کلاته کنسول - در کوهپایههای رشته کوه باقران در جنوب غربی شهر بیرجند واقع است. مزرعه منظریه دارای آب و هوای معتدل و خشک کوهپایهای است و در طول جغرافیایی 59 درجه و 11 دقیقه و عرض جغرافیایی 33 درجه و 50 دقیقه قرار دارد ارتفاع آن از سطح دریا 1650 متر است و دارای مالک خصوصی است.
