بخشی از مقاله
راهکارهای کاهش بحران آلودگی پسماندهای صنعتی و اثرات آن ها
چکید ه
با افزایش آگاهی های عمومی نسبت به مشکلات و بحران های زیست محیطی و تاثیرات این بحران ها بر زندگی فعلی و آینده انسان ها ، باعث شده است که توجه به حفظ محیط زیست نیز از سوی گروه های مختلف مردم و نهادهای قانونی دولتی و انجمن های غیر دولتی روزبه روز گسترش یابد . پسماندها یکی از عوامل مهم آلودگی محیط زیست می باشند . از مهمترین منابع تولید پسماندها، بویژه پسماندهای خطرناک کارخانه های صنعتی بوده که با توجه به تنوع مواد به کار رفته در فرایند تولید آنها ، گستره وسیعی از آلودگی های مرتبط با پسماند ها را باعث می شوند. هدف تحقیق حاضر بررسی و مطالعه روش های کاهش آلودگی پسماند های صنعتی و ارائه راهکار های اثرات آن ها می باشد ، این تحقیق یک مطالعه توصیفی – تحلیلی است که به کمک مطالعات کتابخانه ای ، جستجوی اینترنتی و مصاحبه با متخصصان و کارشناسان ، چهاچوب نظری و مفهومی آن و راهکارهای کاهش آلودگی پسماندهای صنعتی مورد بحث و بررسی قرارگرفت. در راستای بهبود مدیریت پسماندهای صنعتی و راهکار های عنوان شده جهت کاهش آلودگی های ناشی از پسماندها پیشنهاداتی ارائه گردیده است.
کلمات کلیدی: مدیریت پسماند، آلودگی ، پسماند صنعتی ،پسماند خطرناک.
مقدمه
در کنار مسائل و موضوعات گوناگون محیط زیست انسانی، خطرات زیست محیطی ناشی از سو مدیریت مواد زائد صنعتی یکی از مسائل اساسی کشور به حساب میآید و این موضوع به ویژه در استانهائی از قبیل استانهای تهران و اصفهان که در آنها تمرکز و تنوع صنایع وجود داشته و در چند سال اخیر با رشد سریع تکنولوژی و صنعت روبرو بودهاند از اهمیت بیشتری برخوردار است.
رشد روز افزون صنایع به همراه ایجاد مراکز جمعیتی در کنار آنها فقدان و یا ضعف سیاستگذاری و ارزیابی عمکردها و فعالیتهای گوناگون صنعتی بر اساس برنامه جامع و کلان طی آمایش سرزمین و تداوم تخلیه انواع زائدات صنعتی که اغلب نیز خطرناک هستند، از جمله عوامل بحرانزائی است که محیط زیست طبیعی و کیفیت بهداشت و سلامتی انسانها بویژه شهرنشینان را در معرض خطرات و زیانهای گوناگون قرار داده است. بیتردید ایجاد و تولید مواد زاید صنعتی امری گریزناپذیر است و این در حالیست که از یک سو روز به روز بر پیچیدگی روند تولید این مواد افزوده شده و مقوله زائدات صنعتی در بین مسائل و مشکلات متعدد محیط زیست کشور اهمیت فوقالعادهای یافته است و از سوی دیگر بسیاری از ویژگیهای مواد زاید صنعتی نظیر میزان تولید زباله و ترکیب اجزای آن، شیوههای جمعآوری، روشهای گوناگون دفع و غیره از مسائلی است که بایستی مورد توجه جدی برنامهریزان و مدیران قرار گیرد و تدابیر و راهکارهای علمی و عملی متناسب با آن اتخاذ گردد.
مبانی نظری
تعریف پسماند های صنعتی
پسماندهای صنعتی به مواد یا ترکیباتی از پسماندها اطلاق می شود که توان تخریب یا آسیب رسانی به سلامت و بهداشت انسان یا بیوسفر را داشته باشند . چنین موادی می توانند دارای یک یا چند خاصیت زیر باشند: [1 ]
· در طبیعت پایدار و از نظر بیولوژیکی در محیط تجزیه ناپذیر باشند
· برای موجودات زنده کشنده باشند
· دارای اثر تجمعی یا آثار مخرب باشند
· قدرت انبساط بیولوژیکی داشته باشند
تعریف پسماند های خطر ناک
به طور کلی به مواد یا ترکیباتی کلمه خطرناک نسبت داده می شود که دارای یک یا چند ماده با خواص زیر باشند:
مواد منفجرشونده، مواد اکسید کننده ، مواد مشتعل شونده ، مواد محرک و سوزش آور ، مواد زیان آور ، مواد سرطان زا، مواد خورنده ، مواد عفونت زا ، موادی که بر اثر تماس با آب و هوا قادر به آزاد سازی گاز های سمی یا خورنده باشند. [2]
ویژگی های زباله های صنعتی و خطر ناک
ویژگی های زباله های صنعتی و خطر ناک عبارتند از:[3]
· به سادگی تجزیه پذیر نیستند و می توان گفت ، تقریبا پایدارند.
· اگر شرایط محیطی مناسب باشد ، تکثیر می شوند و درصد انتشار آلودگی را نیز بالا می برند .
· به صورت گاز ، جامد یا مایع هستند و به علت کمیت غلظت یا کیفیت فیزیکی ، شیمیایی و بیولوژیکی می توانند باعث ازدیاد مرگ و میر و بروز ناراحتی های مختلف گردند.
· خاصیت انفجاری داشتن
· خاصیت اشتعالی داشتن
· اشعه زا بودن یا رادیو اکتیویته
· خاصیت شیمیایی داشتن
· خورنده بودن
· سمی بودن
روش های تصفیه و دفع زباله های صنعتی و خطرناک
روش های تصفیه و دفع زباله های صنعتی و خطرناک عبارتند از [4]
· سوزاندن
· دفن در زمین
· تصفیه شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی
· بازیافت
· خنثی سازی
· کاهش درجه سمیت یا تشعشع
· ذخیره سازی
· نگهداری در معادن متروکه یخچال های قطبی ، عمق دریا ها و اقیانوس ها
روش تحقیق
این تحقیق یک مطالعه توصیفی – تحلیلی است که به کمک مطالعات کتابخانه ای و جستجوی اینترنتی چهاچوب نظری و مفهومی آن و روش های کاهش آلودگی پسماندهای صنعتی مورد بحث و بررسی قرارگرفت. اطلاعات کتابخانه ای این تحقیق به کمک مراجعه به سایت های اینترنتی ، مراجعه به مراکز علمی (دانشگاه ها، سازمان ها و واحد های صنعتی ) و مراجعه به متخصصان و افراد صاحبنظر گردآوری شد . در راستای تکمیل روش های کاهش آلودگی پسماند های صنعتی اقدامات دیگری از قبیل کسب رهنمود ها و توضیحات مسئولان و شاغلین واحد های صنعتی ، مصاحبه با متخصصین ، بررسی ویژگی های پسماندهای صنعتی استفاده شد . بدین ترتیب روش های کاهش آلودگی پسماندهای صنعتی تهیه و گرد آوری شد که در ادامه ارائه شده است.
راهکارهای کاهش آلودگی پسماندهای صنعتی و اثرات آن
در مطالعه تمامی مراحل زیست محیطی در رابطه با دفع مواد زائد جامد شهری، صنعتی یا بیمارستانی ذکر نکاتی مشترک است که آن توصیههای مدیریتی برای کنترل محیط زیست و کاهش بار آلودگی است. بنابراین در این تحقیق به عنوان بخش اصلی و اساسی راهکارهای کاهش اثرات به زمینه-های مدیریتی مساله اشاره می گردد، در کنار راهکارهای مدیریتی کاهش اثرات و به منظور اثر بخشی و تعمیق فرآیندها، یک دسته راهکارهای فنی و مهندسی نیز لازم است که ارائه شده است. هر چند به واقع نمیتوان تفکیک مشخص و مرزی قطعی میان راهکارهای مدیریتی و مهندسی قائل شد اما در این تحقیق سعی شده تا با عنوان این دو موضوع کلیه مطالب قابل ارائه پوشش داده شود، ضمن آنکه در قسمت راهکارهای مهندسی نکات لازم برای منظور کردن در مطالعات و احتمالا طرحهای مهندسی آینده نیز ارائه می شود.
راهکارهای مدیریتی در کاهش اثرات آلودگی
راهکارهای مدیریتی زمینههای بسیار فراگیر و گستردهای دارد که از مسائل فرهنگی و اجتماعی آغاز و تا منظور کردن ابعاد فنی مساله ادامه مییابد. زمینههای آموزش فعالیتهای لازم در زمینههای جمعآوری و... از جمله راهکارهای مدیریتی قابل طرح در این بخش میباشند.
-1 آموزش
آموزش یکی از اصلیترین راهکارهای مدیریتی مساله است. بطور کلی آموزش در این زمینه باید در سطوح مختلف مدیران سازمانهای مرتبط، مدیران ارشد صنایع، مدیران فنی، کارگران فنی صنایع، مدیران زائدات صنعتی و کارگران بخش زائدات صنعتی و حتی خانوادههای آنها برنامهریزی و ترتیب داده شود.[5]
این مساله در شهرکهای صنعتی نیز دقیقا باید اجرا شده و به آن بعنوان یک رکن اساسی در محیط زیست نگاه شود به گونهای که ارزش این کار در کلیه سطوح ذکر شده با ارزش حفظ سلامتی یکسان در نظر گرفته شود. بعنوان مثال آنچه از مطالعات و مصاحبه های انجام شده بدست میآید این است که صاحبان صنایع برای نگهداری زبالههای بهداشتی خود بیشتر حساسیت به خرج میدهند که این عامل میتواند ناشی از عدم شناخت آنها از ماهیت و عوارض زبالههای صنعتی باشد. براین اساس به عنوان یک راهکار مدیریتی لازم است تا زمینه آشنایی مسئولان کارگاهها و شهرکهای صنعتی با عوارض ذکر شده ناشی از عدم رعایت اصولی نگهداری موقت زبالهها در کارخانهها صورت دهند.
-2 جمعآوری
مدیرت جمعآوری زائدات نیز یکی دیگر از راهکارهای اساسی در مرحله عملیاتی کار است که تحت عنوان برنامهریزی حمل و نقل زائدات صنعتی نیز شناخته میشود.[6] این مدیریت در رابطه با دفع زبالههای شهری راهکارهای مختلفی بصورت ایستگاهی، دورهای، آپارتمانی، زباله سوزی در محل و....
پیشنهاد میکند که هر یک از این روشها میتواند پس از بررسیهای فنی به عنوان یک گزینه مطرح و در صورت اقتصادی بودن عملیاتی گردد.
در رابطه با مباحث زبالههای صنعتی نیز همین اصول تا حدودی صادق است. با توجه به اینکه در شهرکهای صنعتی کشور هیچگونه مدیریتی جهت حمل و نقل زائدات صنعتی صورت نمیگیرد بنابراین اولین راهکار در این زمینه تعریف یک سمت کارشناسی تحت همین عنوان جهت حل معضل حمل و نقل در سازمانهای مربوط است. بدیهی است در شرح وظایف این مقام مسئول، ارزیابی کمی و کیفی زبالههای صنعتی( تنوع و تعدد) و نیز امکانات سازمانی جهت حمل و نقل و نیز ظرفیتهای دفع منظور میگردد و بر اساس کار کارشناسی که صورت خواهد گرفت راهحل نهایی توصیه میشود.
اما در هر حال جهت ارائه یک شمای کلی از این وضعیت باید اشاره کرد که بطور کلی در اکثر شهرکهای صنعتی کشور زبالههای خود را بیش از یک ماه در محل کارگاه و درصد بالایی به صورت تلنبار کردن، نگهداری میکنند. به عبارتی صنایعی نظیر صنایع فلزی که زائدات فلزی دارند و نیز صنایع فلزی ریختهگری که حجم زیادی ماسه برگشتی دارند، بیشتر زمانهای یک ماهه و یا دو ماهه و صنایع شیمیایی که از تصفیه خانههای فاضلاب استفاده میکنند و در پایان لجن تصفیهخانه آنها به عنوان زائدات خطرناک محسوب میگردد از زمانهای طولانیتری جهت جمعآوری استفاده میکنند. بنابراین یک راه حل اساسی برای کاهش اثرات در حین جمعآوری میتواند ارائه برنامه زمانبندی برای حمل و نقل ویژه و منحصر بفرد یک نوع زائدات در زمان خود باشد.
بعنوان مثال استفاده از کامیونهای معمولی که برای حمل زائدات صنایع فلزی و سلولزی، پلاستیکی، کانی غیر فلزی که تنها روی آنها پوشش داده شود در طول هر ماه یا دو ماه یکبار کافی بوده و با تفکیک این حجم میتوان امکانات ویژه و وسائل مجهزی را برای جمعآوری زائدات خطرناک( نظیر لجن
تصفیهها) خریداری کرد که تنها هر چهار ماه یا شش ماه یکبار لازم است در یک شهرک فعالیت کنند. لازم به ذکر است کلیه این موارد با در نظر گرفتن مشارکت دولت و صنایع مستقر در شهرک میتواند توسط یک شرکت خصوصی صورت گیرد. در ضمن برای جلوگیری از انتشار آلودگی این مواد لازم است آنها در محلی سرپوشیده انبار شوند.
-3 کاهش بار آلودگی با استفاده از فرآیند بازیافت
بازیافت یکی از مهمترین ابزارها جهت کنترل خسارتهای ناشی از زائدات است. این مساله که هم اکنون در صنایع فلزی بیشتر رعایت میگردد علاوه بر کنترل آلودگیها، از منابع ملی نیز حفاظت خواهد نمود.
تا قبل از دهه 1970 به زباله به عنوان ماده دور ریز نگاه میشد که باید از محیط دفع میگردید. بعد از بحران نفتی اعراب در 1970 و کنفرانس سران در 1972 در استکهلم که به موضوع محیط زیست اختصاص داشت، صرفهجویی در مصرف مواد و انرژی و بازیافت مواد از زبالهها مورد توجه کشورهای صنعتی و مجامع بین المللی قرار گرفت.[7] بنابراین بازیافت مواد جایگاه ثابتی در سیستمهای مدیریت مواد زاید جامد پیدا کرد. با گذشت زمان و پیشرفت در تفکر و اقدامات بازیافت مواد، کم کم پردازش هم به این سیستمها افزوده شد.
امروزه پردازش و بازیافت علاوه بر دارا بودن یک جایگاه ثابت در سیستمهای مدیریت مواد زاید جامد، به صورت مستمر از ابتدا تا انتهای این سیستمها در جریان میباشد و روح حاکم بر این سیستمها پردازش و بازیافت میباشد.
هدف مدیریت پایدار مواد زاید جامد، بازیافت هر چه بیشتر مواد با ارزش زباله از طریق مصرف کمتر انرژی و آثار کمتر زیست محیطی میباشد. مفهوم استراتژی 3R که بعدها در کشورهای صنعتی رایج شد دقیقا بر اساس مفهوم توسعه پایدار در مدیریت مواد زاید جامد شکل گرفت منظور از این استراتژی عبارتست از کاهش، بازچرخش و بازیافت زباله. هدف از مدیریت جامع زائدات بهینه کردن سیستم مدیریت مواد زاید است. بنابراین انتخاب اجزاء و یا تعیین درصد سهم هر یک از اجزاء در سیستم مدیریت مواد زاید جامد به فاکتورهای مختلف وابسته است. به همین دلیل هنوز تعریف مشخصی برای سیستم جامع زائدات وجود ندارد. انتخاب سلسله مراتب شکل یک همواره نمیتواند یک انتخاب بهینه برای حفظ محیط زیست، اقتصاد و تکنولوژی باشد. آراء عمومی بر این است که در طراحی باید از انعطافپذیری برخوردار بود و متناسب با شرایط و موقعیت جامعه و منطقه مورد بررسی اولویت ها را تعیین کرد. تحول اخیر در سیستمهای مدیریت مواد زاید جامد تصور ما را از بازیافت مواد دگرگون کرد. اگرچه تولید مواد یکی از اهداف اصلی بازیافت است ولی پردازش و بازیافت اهداف دیگری را نیز دنبال میکند که از هدف اولیه آن میتواند مهمتر باشد. تولید مواد و انرژی، بالا بردن راندمان سیستم مدیریت مواد زاید جامد، حفظ محیط زیست و توسعه پایدار همگی از اهداف پردازش و بازیافت میباشند. بنابراین پردازش و بازیافت به صورت یک زنجیر متشکل از حلقههای متعدد میباشد. این حلقهها را میتوان به صورت زیر بر شمرد: [8]
– 1 کاهش در مبدأ
– 2 جداسازی در مبدأ
– 3 پردازش در محل تولید
– 4 پردازش و بازیافت در ایستگاههای انتقال
– 5 پردازش و بازیافت در محلهای دفع
– 6 صنایع بازیافتی و تبدیل مواد
7 – بازاریابی
8 – ایجاد مصرف و بازار برای محصولات بازیافتی
9 – حمل و نقل مواد بازیافتی
– 10 استاندارد تولید و مصرف محصولات و مواد بازیافتی – 11 مراقبتهای بعد از مصرف مواد و محصولات بازیافتی
در امر بازیافت مواد از زبالهها یکی از موفقترین راهها، تفکیک از مبدأ و یا محل تولید است. در حقیقت اقتصادیترین و بهداشتیترین روش بازیافت زبالههای صنعتی و جلوگیری از بروز مشکلات ناشی از زبالههای خطرناک جداسازی زباله در محل تولید زبالههاست. یعنی اجزاء زباله به صورت جداگانه در ظروف مختلف ذخیره شوند و جداگانه جمعآوری و حمل گردند. این کار علاوه بر اینکه به تجهیزات و امکانات ویژهای نیاز دارد به فرهنگسازی و جلب مشارکت صاحبان صنایع و کارکنان واحدهای صنعتی نیاز مبرم دارد. کاهش از مبداء عبارتست از طراحی، تولید، عرضه و استفاده از محصولات به نحوی که در پایان عمر مفید تولیدات، منجر به کاهش کمیت و سمیت زائدات حاصله بشود.
شیوههای متعددی برای کاهش زباله در مبدأ تولید وجود دارد، شیوههای اصلی عبارتند از:[8]
