بخشی از مقاله
چکیده
طراحی گرافیک نوین، بر مبنای پیشینه ای کهن و درخشان قرار دارد و طراح گرافیک معاصر، وارث نیاکان برجستهایست. از این رو جایگاه سنت تصویری در هنرهای تجسمی معاصر از قبیل گرافیک، از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و در این راستا بسیاری از طراحان معاصر، از جمله مرتضی ممیز از نشانهها و نمادهای ایران باستان سود جستهاند. استفادهی مکرر ایشان از نقش خورشید در آثار خود و اهمیت این نقش در فرهنگ و هنر ایران باستان، نشان دهندهی جایگاه مهم نمادها و سنتهای ایران در آثار ایشان میباشد. هدف از این پژوهش، مطالعهی تطبیقی نماد خورشید، با نشانههای ممیز بوده تا دریابیم چه ارتباط تصویری میان نماد امروزی خورشید در آثار وی با نمادهای دیرین وجود دارد و طراحی آن با توجه به معنای کاربردی آنها در گذشته انجام شده یا به معنای دیگری از آنها در زمان معاصر میپردازد.
روش تحقیق انجام شده تاریخی-مطالعاتی میباشد که با استفاده از اسناد و مدارک معتبر میتوان ویژگیهای عمومی و مشترک پدیدهها و حوادث تاریخی و دلایل بروز آنها را تبیین کرده و به مطالعهی عناصر و مطالب مورد نظر پرداخت. منابع تحقیق به صورت تصویری و کتبی وجود داشته و ابزار گردآوری تحقیق، کتابخانهای و سیستم شبکه اینترنت میباشد. تطبیق مضمونی انجام شده نشان میدهد، نقش خورشید در نشانههای ممیز با نماد خورشید در سنت تصویری ایران، ابتدا از لحاظ معنا و مفهوم، و نهایتاٌ از لحاظ بصری ارتباط داشته و شباهتهای ظاهری بین این نشانهها وجود دارد.
-1 مقدمه
بشر برای ابراز اندیشهها و مفاهیمی که توصیف کلامی آنها مشکل بوده است، نظامهایی از علائم گوناگون ابداع کرده است. یکی از پر اهمیتترین این علائم در ایران باستان، نقش خورشید بوده است. نگاهی اجمالی به هنر ایران باستان نشان میدهد که نقوش دوران کهن، برگرفته از آیینها، باورها و رسومی است که در طی قرون متمادی ویژگیهای منحصر به فرد خویش را حفظ کرده است. اگر رجعت به گذشته و اخذ آنچه با فرهنگ و شرایط امروزی سازگار است، مطابق با اصول انجام پذیرد، آنگاه گنجینهی عظیمی از آثار ناشناخته ی فرهنگ و تمدن ایران آشکار میگردد که نه تنها در تقویت هنر بومی مؤثر خواهد بود، بلکه نیازهای جامعهی هنری امروز را برآورده ساخته و حتی میتوان به رواج آن در میان سایر ملل نیز امید داشت. گرافیک از جمله رشتههای هنری است که نقش مهمی در ارتباط میان دنیای هنر و تودهی مردم دارد.
از بین هنرمندان گرافیک، مرتضی ممیز استفاده زیادی از نقش خورشید داشتهاست. برای دست یابی به اینکه آیا ممیز در کاربرد این نقش، متأثر از نماد خورشید در ایران باستان بودهاند یا نه، ابتدا به بررسی مفهوم نمادین خورشید و سپس به بررسی تصویری نقش خورشید میپردازیم. از آنجا که نمادها در دورههای مختلف معانی متفاوتی را در بر میگیرد، تنها به مطالعه نشانههای نمادین ایران باستان قبل از اسلام میپردازیم. در پایان نقوش خورشید ایران باستان را با نشانههای ممیز تطبیق خواهیم داد.
-2 نشانه و نماد
نشان یک پدیدهی اجتماعی است که ما را به چیزی بیرون از خود ارجاع می دهد. " به نظر پیرس - 1914 - 1839 - هر نشانه در حکم نسبت میان سه پایهی مبنا، موضوع و مورد تأویلی است. معنای هر نشانه تنها از راه نشانهای دیگر دانسته میشود. هرگونه مورد تأویلی اشارهای است به نشانهای دیگر که خود باید تأویل شود. به بیان دیگر هر نشانه چیزی را به یاری ایدهای معرفی میکند، آنچه معرفی میشود معنای نشانه است، اما آن ایده یا مورد تأویلی فقط از راه ارجاع به نشانهای دیگر شناخته میشود." - احمدی،[1] - 35 :1371
در طول تاریخ از نماد، که نوعی علامت واجد هویت بصری است، به عنوان ابزاری برای ایجاد ارتباط استفاده شده است. "پیرس نماد را یکی از انواع سهگانه و اصلی نشانه میدانست. به گمان او هر گاه از راه قراردادی نسبت مورد تأویلی، موضوع و مبنای نشانه روشن شود، یا به بیان دیگر قراردادی، دال را با مدلول یکی کند، با نماد سر و کار داریم . نمادی که برای انتقال اطلاعاتی خاص از فرستندهای به سوی گیرندهای فرستاده شود، و استوار به قراردادی قطعی و برای هر دو طرف شناخته باشد، و به دلیل وجود آن گرایش پیام به حالت تک معنایی شدت یابد، رمز خوانده میشود. - همان،[1] - 42-41 میان نمادهای تصویری و نمادهای مفهومی، به خودی خود تفاوتی وجود ندارد، اما چگونگی محتوا بخشیدن به آنها این تفاوتها را بوجود می آورد. - همان،[1] - 76
-3 خورشید در ایران باستان
-1-3 خورشید
"روزگاری در جهان، خورشید به عنوان خدای بلند مرتبه و خدای روشنی، همهنگر و منبع حاصلخیزی و حیات، مورد پرستش بود. همچنین به سبب طلوع و غروب خود، نماد مرگ و رستاخیز به شمار میآمد. خورشید به طور کلی، نرینه بود و با ماه که مادینه شمرده میشد، پیوستگی داشت." - هال،[2] - 205 :1387 در کارنامه اردشیر بابکان خوشید نشان چیرگی و توانایی است. از میان قهرمانان اساطیری جم و از میان ایزدان مهر بیشترین ارتباط را با خورشید دارند." - قلیزاده،[3] - 196 :1387
شِت" به معنای درخشان و درفشان است و بعدها جزء این کلمه گردیده است. کلمه خور در فارسی همان هور می باشد. لغت دیگری که برای خورشید به کار برده میشود، کلمه آفتاب است که مرکب از کلمهی آب که به معنی روشنی و درخشندگی است و تاب به معنی تابیدن و گرم کردن و آن فرشتهای است که غالباً با ستارگان و ماه یک جا ذکر شده است." - عرب گلپایگانی،[4] - 78-76 :1388 " خورشید همواره مظهر عمر جاویدان و شکوه و جلال سلطنت شمرده شده است، تا آنجا که تاج پادشاهان همواره دارای کنگره یا شعاع نور یا بال بوده است." - گیرشمن،[5] - 81 :1370
