بخشی از مقاله
چکیده
احساس تعلق به لحاظ تاریخی، حاکی از شنا سایی یا اح ساس واب ستگی به یک گروه و اجتماع است و مفهوم اح ساس تعلق برای تبیین روابط و رفتارهای افراد نسبت به یک هویت توسعه یافته است. این پژوهش به دنبال بررسی احساس تعلق اجتماعی در کتابهای درسی علوم اجتماعی دوره متوسطه بر اساس آرای شهید مطهری بوده است. مطهری به عنوان یکی از راهبران فکری، نقشی کلیدی در تبیین آموزههای انقلاب اسلامی ایران داشته است. بر اساس یک روش ترکیبی از تحلیل محتوا، از روش تحلیل محتوای کیفی جهت برر سی آرای شهید مطهری ا ستفاده شد و پنج مقوله ا صلی هنجار پذیری و قانونمداری؛ انعطافپذیری؛ اعتماد اجتماعی در یک گروه؛ احساس عدالت و احساس هویت اجتماعی استخراج گردید. سپس، بر اساس چارچوب کدگزاری بر مبنای مولفهها و مقولات م ستخرج از تحلیل کیفی، به برر سی میزان ا ستفاده از این مولفهها و ابعاد در کتب در سی علوم اجتماعی پرداخته شد. نتایج حاصل نشان میدهد با توجه به تعداد مولفهها این مفهوم در بخش مهمی از دروس مورد توجه بوده است، اما باید دقت داشت این توجه، یک توجه جامع و متناسب به همه مولفهها نیست؛ بلکه در جاهای مختلف، مولفههای مختلف مورد توجه قرار گرفتهاند.
واژگان کلیدی: شهید مطهری، تحلیل محتوا، کتب درسی علوم اجتماعی، احساس تعلق ، آموزش متوسطه
مقدمه و طرح مساله
احساس تعلق و درگیر شدن در ساخت و ساز اجتماعی، یک هویت جمعی را در جامعه شکل میدهد که به عنوان عامل انگیزش اصلی برای مشارکت است - منرینی و دیگران، - 263 : 2009 و اگر چنین احساس تعلقی شکل نگیرد، نمیتوان انتظار داشت فرد حضور موثری در نقشهای اجتماعی خود داشته و نسبت به آن احساس مسئولیت کند.
شکلگیری احساس تعلق نسبت به جامعهی خود، در یک فرایند طولانی مدت و از طریق جامعهپذیری، اتفاق میافتد و فرد بر اساس آموزش و کسب تجربه، احساس تعلق و وابستگی پیدا کرده و خود را واجد هویتی در راستای اجتماع خود دانسته و به ارایه و عرضهی آن هویت اقدام کرده و در شرایط خاص از آن دفاع میکند.
حس تعلق اجتماعی از نیازهای اساسی انسان است و افراد سعی میکنند از طریق تعامل با دیگران، به این حس د ست یابند. در واقع، افرادی که در برقراری ارتباط با دیگران موفق نی ستند، برای انطباق با محیط با ا سترس و مشکلات زیادی روبهرو میشوند - مبارکی و صلاحی، - 276 : 1392 و اگر این فرایند به شکلی صحیح انجام نپذیرد، مشکلات از سطح فردی فراتر رفته و سیستم اجتماعی را دچار خواهد ساخت.
انجام این فرایند مستلزم آموزش و انتقال آموزههای اجتماعی و فرهنگی به عموم شهروندان است. فرایندی که نظام اجتماعی در طی آن به انتقال و نهادینهسازی آموزهها، ارزشها و هنجارهای خود میپردازد، جامعهپذیری نامیده میشود . از طریق جامعهپذیری، یک شهروند یاد میگیرد که خود را عضو جامعهی بزرگتر دانسته و نسبت به آن احساس تعهد و تعلق داشته و از موجودیت و کلیت آن دفاع نماید.
برای شکلگیری و تقویت چنین اح سا ساتی در جامعه مجراهای متعدد و مختلفی وجود دارد که از طریق دو نهاد اصلی خانواده و آموزش و پرورش به نسل جدید منتقل میشود.
بین این دو نهاد یک تقسیم کار اجتماعی نهادینه شده است و خانواده مسئولیت انتقال مسایل غیر رسمی و دارای بار عاطفی و آموزش و پرورش نیز مسئولیت انتقال مسایل رسمی و کلی را بر عهده دارند.
نهاد آموزش و پرورش از طریق مجاری معلم، برنامه پنهان درسی و کتب درسی به انتقال آموزههای تعریف شدهی خود میپردازد و هر کدام از این مجاری کارکرد متفاوت و در عین حال مکمل همدیگر را به انجام میرسانند. کتب درسی حاوی استانداردترین مجرای جامعهپذیری در مدارس است. کتب درسی تنها مواردی هستند که کاملا یک سان به افراد عر ضه می شوند و شرایط برابری از آموزش را فراهم می آورند. محتوای در سی به عنوان یکی از اجزای مهم برنامه در سی در تعیین خط م شیهای آموز شی همواره کانون توجه تمامی د ستاندرکاران آموزش و پرورش قرار گرفته است. بهویژه در نظامهای آموزشی متمرکز که تمامی فعالیتهای یاددهی- یادگیری و ارزشیابی آنها بر مبنای کتابهای درسی صورت میگیرد، این اهمیت دو چندان میگردد - عقیلی و همکاران، . - 68 :1388 با توجه به جایگاه و اهمیت کتب درسی، تدوین محتوای مطلوب و مرتبط با آرمانهای هر جامعهای، یکی از اساسیترین چالشها و مسایل برای هر نظام آموزشی است و محتوای مطلوب نقشی کلیدی در تحقق اهداف کلان نظام آموزشی دارد.
تالیف کتاب درسی مطلوب، همانند انجام دادن پژوهش علمی، به برنامهریزی و طراحی دقیق قبلی نیازمند است - یار محمدیان و همکاران، . - 37 :1388 معمولا در تدوین هر کتاب درسی از معیارهایی تعریف شده و ا ستانداردی که پس سالها تجربه و ارز شیابی م ستمر به د ست آمده ا ست، ا ستفاده می شود - قائمی و همکاران، - 55 :1394 و اگر برنامههای درسی و محتوای کتابهای مربوط به برنامه هماهنگ و همسو با اهداف کلی و جزیی یک نظام نبا شد، نمیتوان ن سبت به تحقق هدفهای مورد انتظار امیدی دا شت. در نظام آموزش و پرورش ایران،
