بخشی از مقاله
مقدمه
آینه کاری ایرانی گونه ای دیوارنگاری به شمار می آید، ولی به اعتبار ویژگی های بینشی، مضمونی و ساختاری، با انواع دیگر دیوارنگاری در جهان متفاوت است. هنر آینه کاری عمدتاً در تزیینات داخلی بناهای تاریخی به ویژه اماکن مذهبی کاربرد دارد؛ بنابراین آینه کار می کوشد خلاقیت تصویری اش را با آراستگی و پرداخت پر وسواس درآمیزد، عرصه عمل وی چندان وسیع نیست ولی در همین محدوده نیز می تواند قدرت تخیل و چیره دستی خویش را درحد کمال به نمایش گذارد؛ به سبب مرارتی زاهدانه که آینه کار ایرانی برای تسلط بر وسیله بیان خویش تحمل می کند؛ کارش بعدی معنوی مییابد.
انظباطی دقیق، سطح ها و نقش ها را روی دیوار نظم می دهد و حساس ترین عامل این معماری پیچیده، یعنی هندسه تصویر، خصلتی بیانگر به خود می گیرد. این طرح افکنی هوشیارانه سبب به وجود آمدن شیوه نوینی از اجرا می گردد که معادل تصویری آن را می توان در نقاشی آﭖ آرت مشاهده کرد. مقاله حاضر تلاشی است برای یافتن جایگاه هنر آینه کاری ایرانی به عنوان یکی از مهم ترین گونه های دیوارنگاری معاصر. سؤال اصلی این است که آیا نشانه های زیبایی شناختی در آینه کاری و نقاشی آﭖ آرت هم طراز و هم شأن هستند؟ به این منظور نگارنده برای دستیابی به هدف تحقیق نشانه های بصری مشترک در آینه کاری ایرانی و نقاشی آﭖ آرت را به سه نشانه بصری (توهم بصری،کیفیت دیداری، تضاد رنگی) تقسیم کرده است. در بخش اول، نشانه های بصری تعریف شده در آینه کاری ایرانی و نقاشی آﭖ آرت بررسی و مصادیق تصویری آن جستجو می گردد و در بخش دوم با طرح جدولی به تجزیه و تحلیل نشانه های یاد شده در نمونه های مورد نظر می پردازیم. در تجزیه و تحلیل آثار به منظور تأکید بر جنبه های مورد نظر در این مقاله اجرای تصاویر مبدل به نوعی فرایند فرمی از اصل اثر شده است.
این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با فنون جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی صورت گرفته است. در روش میدانی با بررسی و مشاهده مستقیم نمونهآینه کاری های موجود در بناهای تاریخی و مذهبی شیراز اطلاعات لازم جمع آوری شده است.
پیشینه تحقیق
فقدان مطالعات نظری درباره آینه کاری ایرانی سبب شده است که تحقیق علمی و نظام مند درباره آن امری دشوار گردد. بر اساس مطالعات نگارنده این جستار در منابع و مراجع فارسی اثر قابل توجهی در خصوص آینه کاری به چشم نمی خورد و هیچ تحقیق مستقلی نیز تا کنون در این زمینه انجام نگرفته است. به طور کلی مطالبی که در این خصوص نگاشته شده عموماً به معرفی تاریخچه آینه کاری می پردازد. از جمله
تصویر۱. کاخ آینهخانه، ١٠٧٦ق، اصفهان، مأخذ: هولستر: ١٣٨٢
تصویر۲. قسمتی از بنای شاهچراغ، شیراز، زین العابدین، ١٣٠٥، گره، مأخذ: نگارنده
تصویر۳. ایوان دارالسیاده، حرم رضوی،١٣٠٠ق، مأخذ: www.photo.aqr.ir
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
تصویر۴. نارنجستان قوام، شیراز،١٣٠٠ق، قاببندی (مأخذ: نگارنده،١٣٩٠)
تصویر۵. نقش قاببندی، ١٣٠٠ق، قسمتی از بنای نارنجستان قوام، شیراز، مأخذ: نگارنده،١٣٩١
می توان به پژوهش های محمد حسن سمسار و یحیی ذکاﺀ، در دایرؤ المعارف بزرگ اسلامی(١٣٨١)، آرتور اپهام پوﭖ درکتاب سیری در صنایع دستی ایران(١٣٥٥)، لطف االله هنرفر درکتاب گنجینه آثار تاریخی اصفهان(١٣٥٠)، محمد یوسف کیانی درکتاب تزیینات وابسته به معماری دوران اسلامی(١٣٧٦)، پژوهش های حسین بلخاری قهی درکتاب مبانی عرفانی و معماری اسلامی(١٣٨٤ ) و به مجموعه آثار منیره فرمان فرمانیان اشاره کرد که به آینه کاری در غالب زبان تجسمی معاصر توجه کرده است. مهم ترین کتابی نیز که درباره هنر آﭖ و سینه تیک نگاشته شده، کتاب فرانک پوپر است که تحت عنوان اوریژن و توسعه هنر سینه تیک در انگلستان انتشار یافته است. این کتاب در سال ١٩٦٠م به زبان فرانسه ترجمه شده و هم اکنون نیز از اعتبار اولیه خود بر خوردار است.
١. تاریخچه آینه کاری
مدارک تاریخی نشان می دهد که تزیین بنا با آینه برای نخستین بار در شهر قزوین پایتخت شاه طهماسب اول و در بنای دیوان خانه او به کار رفته است. با آگاهی از اینکه ساختمان دیوان خانه قزوین در(٩٥١ه.ق/١٥٢٤م) آغاز گشته و در (٩٦٥ه.ق/١٥٥٨م) پایان یافته است، میتوان
نتیجه گرفت که پیشینه کاربرد آینه دربنا حداقل به نیمه سده
۷۷
شماره۷۲ پاییز۲۹
مطالعه تطبیقی نشانههای بصری در آینهکاری ایرانی با نقاشی آﭖآرت
تصویر۶. نقش شمسه، ترنج و لچک، ١٣٠٠ق، قسمتی از بنای نارنجستان قوام، شیراز، مأخذ: همان
(١٠ه.ق/١٦م) میرسد. پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان (١٠٠٧ه.ق/١٥٩٨م) در این شهر و شهرهای دیگر ایران استفاده از آینه گسترش یافت و در تزیین بسیاری از کاخ های دوره صفوی به کار برده شد. از میان بناهای دوره صفویه »آینه خانه« از همه مشهورتر است. این کاخ در زمان سلطنت شاه صفی(١٠٣٨-١٠٥٢ه.ق/ ١٦٢٩-١٢٤٢م) کنارزاینده رود ساخته شد. »امارت خانه مشتمل بر تالاری شگرف و عالی در ساحل جنوبی زاینده رود قرار داشته است و هجده ستون مزین آینه کاری، طاق مجلل آینه آن را نگه می داشته است. تالار، ایوان و دیوارهای این کاخ با آینه های یک پارچه به درازای یک و نیم تا دو متر و پهنای کمتر از یک متر آرایش شده بود که از بازتاب تصویر زاینده رود و درختان ساحل شمالی آن در آینه مناظر زیبا و جالب پدیدار می گشت)«هنرفر،١٣٥٠: ٥٧٨-٥٧٦).
در ساختمان چهلستون نیز که از بناهای دوره شاهعباسدوم (١٠٥٢-١٠٧٨ه.ق/١٦٤٢-١٦٦٧م) است از آینه کاری به عنوان تزیین بنا استفاده گسترده شده. در این کاخ آینه های قدی یا بدن نما و قطعات کوچک آینه و شیشه های رنگین برای آراستن سقف و بدنه ایوان و تالار به کار رفته است. تا پایان سده (١٢٠٠ه.ق/١٨٠٠م) به جز بنای دیوان خانه کریم خان زند بنای آینه کاری شده دیگری نمیشناسیم.
»درآغاز سده ١٤ه.ق هنرمندان دو شاهکار کم نظیر پدید آوردند که عبارتند از: ساختمان دارالسیاده از مجموعه
تصویر۷. نقش مقرنس، ١٣٠٥ق، قسمتی از بنای شاهچراغ، شیراز، مأخذ: همان
آستان قدس رضوی و دیگری ایوان آینه، صحن جدید آستان حضرت معصومه(س) در قم))(مؤتمن، ١٣٤٨: ١١٨) از نمونه های دیگر آینه کاری، تالار آینه در شمس العماره، کاخ گلستان و کاخ سبز در مجموعه سعد آباد، کاخ مرمر تهران، نارنجستان قوام شیراز، ایوان و آستانه حضرت عبدالعظیم (ع) در شهر ری، حسینیه امینی ها و بنای متبرک امام زاده حسین و شاهچراغ شیراز است که درخشش بسیاری دارد (تصاویر١تا ٤).
»گسترش کار برد آینه کاری تحول دیگری است که در این سده پدید آمد. از این پس آینه کاری از محدوده امکان مذهبی و کاخ های سلطنتی خارج شد و به صورتی گسترده در اماکن همگانی چون هتل ها، رستوران ها، تأترها، فروشگاه ها و حتی خانه ها به کار رفت. این گسترش در شیوه سنتی آینه کاری بی اثر نبود و با نوآوری های تازه همراه شد)«کیانی، ١٣٧٦: ٢٤١).
٢-١ سیر تحول آینه کاری
آینه کاری در آغاز به صورت نصب شیشه های یک پارچه بر روی دیوار بنا رایج بود، چنان که درکاخ چهلستون اصفهان بر دیوار سرحوض، آینه بزرگ و شفاف نصب کرده بودند که به آینه چهلستون نما یا جهان نما مشهور است. سپس قطعات آینه به تدریج کوچک تر و ریزتر شد و به اشکال مثلث، لوزی، شش گوش و...درآمد و هنرمندان آن ها را به صورت الماس تراش به کار بردند (پوﭖ، ١٣٥٥. ٤٠١).
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
تصویر۹. برش قطعات آینه (مأخذ: (www.Shbestan.ir
تصویر۸. نقش گل و بوته و اسلیمی، ١٣٠٥ق، شاهچراغ، شیراز، مأخذ: همان
روش هندسی تنظیم عناصر ساختاری در هنر ایرانی سابقه دارد؛ لیکن آینه کار آن را با صراحت و وضوح مورد استفاده قرار می دهد.» این طرح هندسی با تقسیم دایره به اجزای مساوی آغاز می شود، بسته به اینکه دایره در ابتدا به سه، چهار یا پنج قسمت تقسیم شده باشد، پایه موزون ]یاریتمیک[ این شبکه، مثلث متساوی الاضلاع، مربع یا پنج ضلعی(ستاره پنج پر) و همچنین مضرب این اشکال یعنی شش ضلعی یا دو مثلث درهم (ستاره شش پر) هشت ضلعی (ستاره هشت پر) و غیره خواهد بود« (رحمتی:١٣٩٠، ٢٠٤).
رایج ترین طرح ها در آینه کاری طرح مشهور»گره« و شیوه»گره سازی« بود که از نظر تنوع اشکال و کاربرد آن در رشته های گوناگون هنر ایران در نوع خود بی نظیر است. طرح های دیگر چون »قابسازی« یا »قاب بندی)«تصویر٥) شمسه، ترنج، لچک(تصویر٦) و مقرنس هایی که با آینه کاری پوشانده می شود و در سقف نیم گنبدی ایوان ها یا زیرگنبدها، سکنج ها و برکاربندی ها به کار می رود. (تصویر٧)
در نیمه دوم سده چهاردهم هجری آینه کاری همراه با گچ بری رواج یافت و در آینه کاری نوآوری های تازه ای پدید آمد. کار برد شیشه های رنگی در سطح وسیع تر، ایجاد نقوش و طرح های تازه چون گل و بوته و نقوش اسلیمی و کاربرد شیشه های کاو (محدب) که به صورت آینه در می آید از ویژگی های این دوره است (تصویر٨).در این روش تازه قطعات آینه و شیشه بر خلاف روش سنتی که تمامی قطعات به شکل هندسی و گوشه دار بریده می شد به اشکال مدور
تصویر۰۱. نصب قطعات آینه ، مأخذ : www.Shbestan.ir
و منحنی برید شده و شکل های غیر هندسی را می سازند. در این شیوه قطعات آینه گاهی بر شیشه چسبانده می شود؛ این شیوه جدید آینه کاری به (یاقوتی) مشهور است(کیانی، ١٣٧٦: ٢٤٣).
