بخشی از مقاله
چکیده
میزان استمرار حالت خشکسالی در یک منطقه گویاي شدت خشکسالی در همان منطقه است. میزانکاستی در متغیر مورد مطالعه مربوط به خشکسالی مانند بارش و همچنین زمان استمرار کمبود آن، بیانگر شدت خشکسالی است که، با استفاده از شاخص هاي مختلف می توان درجه ناهنجاري هاي منفی متغیر مورد مطالعه را مد نظر قرار داد. شاخص هاي خشکسالی اطلاعات متنوعی مربوط به بارندگی، برف پشته، جریان هاي سطحی و دیگر مولفه هاي تامین آب را به یک تصویر قابل فهم از وضعیت خشکسالی تبدیل می نماید. مقدار یک شاخص معمولا یک عدد می باشد که در تصمیم گیري بسیار مفیدتر از داده هاي خام می باشد. با استفاده از شاخص هاي خشکسالی می توان شدت و وسعت خشکسالی را به صورت دوره اي ارزیابی نمود. براي نظارت و ارزیابی خشکسالی، شاخص هاي خشکسالی با وجود اهمیت ویژه اي که دارند، داراي معایبی نیز هستند که در بررسی خشکسالی ها باید در نظر گرفته شوند.
کلید واژهها : شاخص پالمر، شاخص CMI، شاخص SPI، دهک ها، تحلیل داده هاي بارندگی، دوره کمبود
-1 مقدمه
برخی از حوادث طبیعی که از فراوانی و گستردگی نسبتا بیشتري برخوردارند حوادث ناشی از فرآیندهاي آب و هوایی یا به عبارتی اقلیمی می باشند که شدت فراوانی این پدیده ها تا حدود زیادي به موقعیت جغرافیایی محل بستگی دارند. از جمله این حوادث می توان از توفان هاي سهمگین، خشکسالی، بارش هاي سیل آسا را نام برد که در این میان خشکسالی از اهمیت و گستردگی قابل ملاحظه اي برخوردار است. خشکسالی حادثه اي طبیعی و پدیده اي آرام و مرموز می باشد که به اعتقاد بسیاري داراي مکانیسمی پیچیده بوده و نسبت به تمامی حوادث طبیعی ماهیت آن کمتر شناخته شده است. شناخت ویژگی هاي رخداد این پدیده اولین گام در مبارزه با اثرهاي این بلاي طبیعی بشمار می رود .
-2 مواد و روشها
1-2 تعریف و بررسی خشکسالی
به دلیل متغیرهاي مختلفی که چه به صورت مستقیم غیر مستقیم در رخداد خشکسالی دخالت دارند تعریف این واژه مشکل می باشد. تاکنون بیش از 150 تعریف در رابطه با خشکسالی از منابع مختلف گردآوري شده است.گرچه این تعاریف فراوان هستند اما بسیاري از آنها تعریف جامع از خشکسالی در قالب جملات و عبارات معنی دار براي دانشمندان و سیاست گزاران ارئه نمی دهند و بدین لحاظ کاربران و محققان رشته هاي گوناگون از دیدگاه خود به این پدیده نگریسته اند. خشکسالی را می توان چنین تعریف نمود که دوره هایی که در آن مقدار بارش نسبت به میانگین دراز مدت آن خشکسالی قلمداد می شود .[1] به طور کلی خشکسالی را می توان از چهاردیدگاه مورد بررسی قرار داد. این چهار دیدگاه عبارتند از:
1-1-2 خشکسالی هواشناسی
خشکسالی هواشناسی معمولا بر اساس درجه خشکی - در مقایسه با مقادیر نرمال یا میانگین - و طول دوره خشکی تعریف می شود. تعاریف خشکسالی هواشناسی بایستی به صورت موردي براي هر منطقه خاص در نظر گرفته شود چرا که شرایط جوي که موجب کمبود بارش می شود، از منطقه اي به منطقه دیگر شدیداً تغییر می کند. بر این اساس رابطه اي مابین میزان انحراف واقعی بارش با مقادیر متوسط ماهانه ، فصلی یا سالانه برقرار می گردد.[2]
2-1-2 خشکسالی کشاورزي
خشکسالی کشاورزي اثرات ویژگیهاي مختلف هواشناسی یا هیدرولوژیکی را به پارامترهاي کشاورزي بویژه کمبود بارش، اختلاف بین تبخیر وتعرق واقعی و پتانسیل - ET - ، کمبود رطوبت خاك ، افت سطح آب زیرزمینی یا مخزن و غیره مرتبط می سازد .[2] نیاز آبی گیاه به شرایط جوي غالب، خصوصیات زیستی گیاه خاص، مرحله رشد آن و خصوصیات فیزیکی و بیولوژیکی خاك بستگی دارد.تعریف مناسب از خشکسالی کشاورزي آن است که بتواند حساسیت متغیر گیاهان زراعی را در طی مراحل نمو گیاه از سبز شدن تا بلوغ لحاظ نماید. کمبود رطوبت در لایه هاي فوقانی خاك به هنگام کاشت می تواند باعث تأخیر جوانه زنی شود که موجب کاهش تراکم بوته در هکتار و نقصان عملکرد نهایی می گردد. لیکن چنانچه رطوبت خاك فوقانی براي نیازهاي مراحل اولیه رشد کافی باشد کمبودهاي رطوبتی در لایه هاي زیرین خاك در صورت تأمین نیازهاي آبی گیاه بوسیله بارندگی یا آبیاري بر عملکرد نهایی گیاه تأثیر چندانی نخواهد داشت .[3] خشکسالی کشاورزي معمولاً بعد از خشکسالی هواشناسی وقبل از خشکسالی هیدرولوژیک اتفاق می افتد وکشاورزي معمولاًاولین بخش اقتصادي است که تحت تأثیر خشکسالی قرار می گیرد.
3-1-2 خشکسالی هیدرولوژیکی
خشکسالی هیدرولوژیکی با اثرات دوره هایی از نقصان ریزش هاي جوي بر منابع تأمین آبهاي زیرزمینی یا سطحی همراه می شود. - جریان رودخانه ها، مخازن، دریاچه هاوآب زیرزمینی - فراوانی و شدت خشکسالیهاي هیدرولوژیکی غالباً در مقیاس یک آبخیز یا حوزه آبریز رودخانه بیان می شود.گرچه همه خشکیها از کمبود بارش منشأ می گیرند، لیکن هیدرولوژیست ها بیشتر به این موضوع توجه دارند که این کمبود چگونه درسیستم هیدرولوژیکی ظاهر می شود.لازم به ذکر است که خشکسالی هاي هیدرولوژیکی معمولاً با تأخیر بیشتري نسبت به خشکسالی هاي هواشناسی یا کشاورزي رخ می دهند.[2] چون در دیدگاه هیدرولوژیکی اندازه گیري میزان آبهاي جاري، رودخانه ها، دریاچه ها و آبهاي زیرزمینی معیار خشکسالی می باشد و یک زمان پایه بین فقدان بارندگی و کم شدن آب هاي جاري رودخانه ها، آب دریاچه ها و آب هاي زیرزمینی وجود دارد.
4-1-2 خشکسالی اقتصادي – اجتماعی
هواشناسی، هیدرولوژیکی و کشاورزي. از دیدگاه اجتماعی و اقتصادي خشکسالی یعنی زمانی که کمبودآب براي نیازهاي بشر موجب نابهنجاریهاي اجتماعی و اقتصادي شود. این مورد از خشکسالی با سایر انواع آن، از آن جهت تفاوت دارد که وقوع آن بستگی به فرایندهاي زمانی و مکانی عرضه وتقاضا براي تعریف یا تشخیص خشکسالی ها دارد. عرضه بسیاري از کالا ها ي اقتصادي مانند آب، علوفه، غلات، ماهی و نیروي برق آبی بستگی به وضعیت جو دارد. به منظور به حداقل رساندن خشکسالی واضح است که انتقال مدیریت بحران به مدیریت ریسک امري اجتناب ناپذیر است و نظارت و ارزیابی خشکسالی از ضروریات است و براي نظارت و ارزیابی خشکسالی نیز شاخص هاي خشکسالی ازاهمیت بخصوصی برخوردار می باشد.
2-2 پیامد اثرات خشکسالی
کمبود آب و یا آلوده شدن آب جاري در هر محیط می تواند سلامت کل اجزاء زیست بومها را مختل می سازد. با کم شدن آب در یک نظام حیاتی، چنانچه میزان جمعیت و فعالیت نیز کاهش یابد اتفاق ناگواري رخ نخواهد داد لیکن واقعیت این است که جمعیت فرآینده هر روز بلکه هر ساعت نیازمند آب و غذاي بیشتر، بهداشت و دیگر ملزومات حیاتی است. در چنین شرایطی است که مجموعه محیط زیست طبیعی و انسانی تحت تأثیر خشکسالی آسیب خواهد دید.خشکسالی اثرات و پیامدهاي ناگواري براي انسان و مجموعه حیات برروي سیاره زمین دارد. با وقوع خشکسالی میزان برداشت از آبهاي زیرزمینی شدت می یابد افزایش ناگهانی برداشت آبهاي زیرزمینی موجب تغییر ساختاري لایه هاي زمین و نهایتا نشست زمین - - Land subsidence می گردد.[4] زمانی که خشکسالی هواشناسی آغاز می شود، بخش کشاورزي بدلیل وابستگی بیش از حد به ذخیره رطوبتی خاك، معمولاً نخستین بخشی است که تحت تاثیرقرار می گیرد.
چنانچه کمبود بارش ادامه یابد، رطوبت خاك به سرعت تخلیه می شود. در این صورت اتکا مردم به سایر منابع آبی باید اثرات این کمبود را جبران نماید . مثلا آنهایی که متکی به منابع آبهاي زیر زمینی هستند معمولا دیرتر از سایرین تحت تاثیر قرار می گیرند و می توانند این کمبود را جبران نمایند. زمانی که بارش به حالت نرمال برمی گردد و شرایط خشکسالی هواشناسی پایان می پذیردتا زمان احیاي مجدد منابع آبهاي سطحی و زیر سطحی پیامدهاي سو این پدیده ادامه می یابد . اثرات خشکسالی ممکن است در بخش کشاورزي به دلیل وابستگی آن به رطوبت خاك سریعا از بین برود اما در سایر بخشها که متکی به ذخایر سطحی و یا زیر سطحی هستند تا ماهها و سالها طول بکشد. استفاده کنندگان از آبهاي زیر زمینی که آخرین افرادي هستند که به هنگام بروز خشکسالی تحت تاثیر آن قرار میگیرند، دیرتر از سایرین بازگشت به وضعیت عادي سطح آب زیر زمینی را تجربه می کنند. طول دوره تجدید ذخیره منبع تابعی ازشدت و دوام خشکسالی و مقدار بارش در یافتی است .[5]
3-2 تفاوت خشکی وخشکسالی
خشکی - Aridity - نوعی ویژگی دایمی آب هوایی در یک منطقه است که عبارت است از عدم کفایت بارندگی در حد لازم براي رشد حیات در آن منطقه، در حالی که خشکسالی - Drought - عبارت است از کاهش غیر منتظره بارندگی در مدتی معین در منطقه اي که لزوما خشک نیست. بنابراین خشکسالی ویژگی دایمی منطقه نیست و درهرنوع آب هوایی می تواند اتفاق افتد مثلا اگر در منطقه اي مانند بندرانزلی میزان بارندگی براي مدت یکسال پایین تر از حد متوسط منطقه باشد خشکسالی اتفاق می افتد. در صورتی که این مقدار براي جنوب ایران خیلی بیشتر از حد معمول می باشد و براي آن مناطق دوره مرطوب به حساب می آید.[6]
