بخشی از مقاله
چکیده
در طی سال های اخیر به علت بروز برخی خشکسالی ها در کشور و کاهش نزولات جوی و افت سطح آب های زیر زمینی در چاه های مورد بهره برداری در جای جای کشور، اهمیت اجرای روش های بهینه به جهت استفاده از منابع آبی امری بسیار مبرهن است. در راستای این موضوع و اهمیت بخش کشاورزی در استفاده از منابع آبی و واقع شدن شهرستان تایباد در منطقهی آب و هوایی خشک و نیمه خشک در این پژوهش به بررسی روند توسعه و وضعیت آبیاری تحت فشار در این شهرستان پرداخته شده است. در این پژوهش با ارزیابی طرح های آبیاری تحت فشار اجرا شده در فاصلهی سال های 1377 تا 1392 در شهرستان تایباد، از جنبه های مختلف، روند توسعه و جایگاه آبیاری تحت فشار برسی شده است.
بر اساس نتایج این تحقیق مجموعاً 19 طرح آبیاری تحت فشار با مساحت 2375/5 هکتار در این شهرستان اجرا شده است که 5/73 درصد اراضی تحت پوشش آبیاری تحت فشار مربوط به کشت گیاهان زراعی و 7/32 درصد مربوط به محصولات باغی شهرستان میباشد. در این بین می توان گفت اجرای طرح های آبیاری قطرهای با میانگین 59/08 درصد نسبت به طرح های بارانی تاحدودی دارای وضعیت بهتری می باشد. از آنجا که میانگین مساحت طرح های آبیاری تحت فشار 125 هکتار می باشد می-توان گفت که استقبال خوبی از جانب عمده مالکین صورت گرفته است. در میان سیستم های آبیاری تحت فشار، سیستم قطره ای بیشترین سهم مساحت تحت پوشش را به خود اختصاص داده است.
کلمات کلیدی: آبیاری تحت فشار، آبیاری قطره ای، آبیاری بارانی، تایباد، روند توسعه.
.1 مقدمه
آگاهی از جایگاه و وضعیت هر یک از روش های آبیاری مورد استفاده و روند تغییر آن ها، علاوه بر آن که عامل بسیار مهمی در برنامه ریزی های منابع آب می باشد، می تواند تصویری از تغییرات آینده برای برنامه ریزی های بلند مدت ایجاد نماید. فقدان چنین اطلاعاتی موجب می گردد سودمندی و اثر بخشی برنامه ریزی های بلند مدت مرتبط با منابع آبی به شدت کاهش یابد. اولین گام در امر بهبود وضعیت سیستم های آبیاری و ارائه راه کارهایی جهت اصلاح وضع موجود، ارزیابی و آمایش سیستم های موجود می باشد به نحوی که بتوان برآورد نسبتاً دقیقی از روش های آبیاری مورد استفاده توسط کشاورزان ارائه نمود .[4]
تعیین وضعیت توسعهی این سیستم ها در نقاط مختلف کشور می تواند راهنمایی برای تعیین راهبردهای آینده باشد. این امر در نقاط مختلف دنیا از برنامه های اصلی سازمان های برنامه ریز منابع آب می باشد و به عنوان مثال اداره منابع آب کالیفرنیا هر10 سال اقدام به پیمایش روش های آبیاری مورد استفاده در این ایالت می نماید .[5] بر این اساس در تحقیقی روش های آبیاری مورد استفاده در ایالت کالیفرنیای آمریکا را در سال 2001 مورد پیمایش قرار دادند. بر اساس نتایج این پیمایش اراضی تحت پوشش آبیاری سطحی از 80/5 درصد کل اراضی آبی در سال 1972 به 49/6 درصد در سال 2001 کاهش یافته است. در حالی که اراضی تحت پوشش آبیاری میکرو از 0/3 درصد به 32/9 درصد افزایش یافته است 5] و .[6
در پژوهشی با تقسیم بندی اراضی کشاورزی استان اردبیل به 8 منطقه و تفکیک آن ها به اراضی بخش خصوصی و دولتی - کشت و صنعت مغان و پارس - وضعیت آبیاری تحت فشار در این استان را مورد ارزیابی قرار دادند. براساس نتایج تحقیق تنها حدود 6/8 درصد از طرح های بخش خصوصی در حال بهره برداری است و مابقی آن ها غیر فعال می باشند. در حالی که تمام طرح های بخش دولتی استان فعال بوده و به جز مشکلات جزئی بهره برداری، با راندمان قابل قبولی در حال بهره برداری می باشند 2] و .[3 کابوسی - 1388 - به پیمایش طرح های آبیاری تحت فشار و روند توسعه و وضعیت آبیاری تحت فشار در فاصله سال های 1369 تا 1386 در استان گلستان پرداخته است. طبق نتایج وی در میان سیستم های مختلف آبیاری بارانی، سیستم های کلاسیک نیمه متحرک، کلاسیک متحرک و ارابهای بیشترین سهم ساخت طرح های آبیاری استان را به خود اختصاص داده است .[4]
.2مواد و روش ها
شهرستان تایباد در شمال شرق استان خراسان رضوی واقع شده است. این ناحیه با ارتفاع 600 تا 1000 متری از سطح دریاهای آزاد و مساحت تقریبی 4756 کیلومتر مربع از شمال به شهرستان تربت جام، از شرق به مرزهای سیاسی کشور افغانستان، از جنوب به شهرستان خواف و از مغرب و جنوب غربی به تربت حیدریه محدود می گردد. گستردگی این شهرستان در بین 34 درجه و 29 دقیقه تا 35 درجه و 16 دقیقه و 28 ثانیه عرض و 59 درجه و 59 دقیقه و 50 ثانیه تا 61 درجه و 5 دقیقه و یک ثانیه طول جغرافیایی می باشد. جهت نگارش این مقاله ابتدا اطلاعات مربوط به کلیهی طرح های آبیاری تحت فشار که در فاصله زمانی آغاز سال 1377 تا پایان شهریور سال 1392 در شهرستان تایباد اجرا و به بهره برداری رسیده بودند از دفتر آبیاری تحت فشار جهاد کشاورزی شهرستان تهیه گردید و سپس به بررسی روند توسعه و وضعیت آبیاری تحت فشار در شهرستان پرداخته شد .[1]
.3نتایج و بحث
.1-3 تعداد و مساحت طرح های آبیاری تحت فشار
تعداد و مساحت طرح های آبیاری تحت فشار شهرستان در جدول - 1 - ارائه شده است. بر اساس این جدول 19 طرح آبیاری تحت فشار با مساحت 2375/5 هکتار اجرا شده است که از این تعداد 8 طرح 40/91 - درصد - با مساحت 972 هکتار به آبیاری بارانی و 19 طرح 59/08 - درصد - با مساحت 1403/5 هکتار به آبیاری قطره ای اختصاص دارد.
.2-3 درصد اراضی کشاورزی تحت پوشش آبیاری تحت فشار
مساحت و درصد اراضی کشاورزی تحت پوشش آبیاری تحت فشار در شهرستان تایباد در جدول - 2 - ارائه شده است. طبق این آمار 5/93 درصد کل اراضی کشاورزی شهرستان آبی و 5/85 درصد از کل اراضی تحت پوشش آبیاری تحت فشار می باشد. که علی رغم گذشت بیش از 15 سال تلاش به جهت توسعه و گسترش این سیستم آبیاری در شهرستان هنوز بیش از 94 درصد مساحت اراضی آبی کشاورزی شهرستان فاقد آبیاری تحت فشار می باشد.
.3-3 تنوع نوع سیستم های آبیاری تحت فشار
در جدول - 3 - تعداد و مساحت انواع سیستم های آبیاری بارانی و قطرهای شهرستان تایباد ارائه شده است. در این جدول برخی از طرح های آبیاری تحت عنوان تلفیقی ذکر گردیده که منظور آن تلفیق دو نوع سیستم آبیاری قطره ای و سطحی می باشد که 8/34 درصد از تعداد و 27/36 درصد از مساحت تحت پوشش آبیاری قطره ای را شامل می شود. در این جدول سیستم آبفشان ویلموو 59/47 - درصد - بیشترین سهم مساحت طرح های آبیاری بارانی را در شهرستان دارا می باشد. سیستم قطرهای بابلر نیز با اختصاص 91/66 درصد از تعداد سیستم های آبیاری قطره ای بیشترین سهم را در سیستم قطره-ای به خود اختصاص داده است. از طرفی میانگین مساحت سیستم آبفشان کلاسیک بیش از دو برابر میانگین مساحت طرح آبفشان لینیر می باشد و میانگین مساحت سیستم آبفشان سنترپیوت تقریبا سه برابر میانگین مساحت طرح آبفشان لینیر است.
