بخشی از مقاله
خلاصه
تحقیق حاضر به دنبال آن است تا به تبیین علل عدم تمایل به پذیرش روشهای آبیاری تحتفشار در میان کشاورزان استان اردبیل بپردازد. جامعه آماری شامل همه کشاورزان نپذیرنده روشهای آبیاری تحت فشار، در روستاهای شهرستانهای پارس آباد، اردبیل و خلخال بودند که به روش نمونهگیری خوشهای چند مرحلهای و فرمول کوکران، 290 نفر انتخاب شدند. نتایج نشان داد که غالب کشاورزان - 54/5 درصد - ، سطح متوسطی از عدم تمایل به پذیرش سیستمهای آبیاری تحتفشار را داشتند. مطابق نتایج اولویتبندی، مهم ترین علل عدم تمایل به پذیرش شامل: دانش و اطلاعات پایین کشاورزان نپذیرنده، درباره چگونگی فرایند راه اندازی و استفاده از روشهای آبیاری تحت فشار، افزایش دادن نیروی کار، تأثیر کاهش بارندگی، بی اعتمادی جهت دریافت حمایتهای مالی، تسهیلاتی و فنی دولتی، زیاد بودن هزینه تجهیزات راه اندازی سیستم های تحت فشار، افزایش زحمت و ایجاد کار اضافی، عدم وجود حمایتهای فنی دولتی توسط کارشناسان منطقه، عدم دسترسی مناسب به کارشناسان فنی ماهر بود.
مقدمه
کشور ایران به خاطر قرار گرفتن در کمربند خشک جغرافیایی و نوار بیابانی که در 25 تا40 درجه عرض شمالی زمین واقع شده است، از شرایط آب وهوایی برخوردار است که جزو مناطق با اقلیمعمدتاً گرم و خشک جهان محسوب میشود .[1] توسعه اراضی آبی کشور با میزان مصرف فعلی آب توسط منابع آب محدود کشور عملی نمی شود، مگر با تغییر الگوی مصرف و کنترل آب در مزرعه از طریق صرفه جویی در مصرف آب موجود. این امر مهم نیز از طریق توسعه سیستم های آبیاری تحت فشار و استفاده بهینه از منابع آب موجود امکان پذیر است .[2] خشکسالی را میتوان معلول یک دوره شرایط خشک غیرعادی دانست که به اندازه کافی دوام داشته باشد تا عدم تعادل در وضعیت هیدرولوژی متعاقباً وضعیت کشاورزی یک منطقه ایجاد شود .[3] از آنجاییکه در ایران توسعه بحران آب و خشکسالی در سالهای اخیر روندی صعودی بخود گرفته است، گسترش و ترویج روشهای آبیاری در کشاورزی که بتواند حداکثر راندمان را در برداشته باشد اجتناب ناپذیر است که این امر دامنگیر استان های مختلفی از جمله استان اردبیل را شده است. با توجه به این مسئله و اهمیت روز افزون آب در کشاورزی، در سالهای اخیر دولت سرمایه گذاریهای کلان و اعتبارات گسترده ای را در راستای گسترش فناوریهای آب محور از جمله روشهای آبیاری تحت فشار در جهت استفاده بهینه از منابع آب نموده است، که این فناوریها می توانند آثار و پیامدهای قابل توجهی را در جوامع کشاورزی و روستایی داشته باشند. با این وجود، متأسفانه گسترش و توسعه روشهای آبیاری تحت فشار در میان کشاورزان با مسائل متعددی روبرو بوده که موجب عدم پذیرش و یا عدم ادامه به کارگیری این سیستمها از سوی کشاورزان شده است .[4]
خلیفه سلطانیان و پزشکیراد - 1387 - ، مطالعه مقایسهای بین تأثیر عوامل فنی بر پذیرش روشهای آبیاری تحت فشار از نظر کشاورزان پذیرنده و ردکننده این روشها در شهرستان اصفهان انجام دادند. در این تحقیق دو گروه کشاورزان پذیرنده و نپذیرنده روشهای آبیاری تحت فشار انتخاب شده و توسط رگرسیون لجستیک تحلیل شد. نتایج نشان داد که بین متغیرهای سن، سابقه کشاورزی و تعداد زمینهای کشاورزی با پذیرش سسیستم آبیاری اختلاف معنیداری از لحاظ آماری وجود ندارد. ولی بین افرادی که پذیرنده روشهای آبیاری تحت فشار میباشند و آنانی که ردکننده این روشها هستند از نظر میانگین مساحت زمین کشاورزی تفاوت معنیدار وجود دارد. همچنین بین سطح تحصیلات و پذیرش رابطه معنیداری وجود داشته و در نهایت رابطه معنیداری بین عوامل فنی و پذیرش روشهای آبیاری تحت فشار بهدست آمد .[5]
تقوایی و همکاران - 1389 - ، به تحلیلی بر عوامل مؤثر در عدم استفاده از سیستم های آبیاری تحت فشار در در مناطق روستایی شهرستان ازنا در استان لرستان پرداختند. نمونه های آماری تحقیق شامل دو گروه کشاورزان استفاده کننده و استفاده نکنده روشهای آبیاری تحت فشار بودند. همچنین از نرم افزار GIS و روش PRA برای تحلیل داده استفاده شد. نتایج حاصل از طریق تجزیه و تحلیل دادهها نشان می دهد که تقطیع و پراکندگی اراضی کشاورزان، مهم ترین مانع در توسعه سیستم های آبیاری تحت فشار بوده است. هم چنین یافته ها حاکی از آن است که سه عامل ساختاری، اقتصادی اجتماعی و طبیعی 66/10 درصد از واریانس متغیرها را تبیین می کند که در این راستا توسعه کمی و کیفی برنامه های آموزشی ترویجی و بالا بردن اطلاعات و آگاهی کشاورزان، تربیت مروجان آگاه از مسایل سیستم های آبیاری تحت فشار و تشویق کشاورزان منطقه، با حمایت های مالی و اعطای آسان تر تسهیلات بانکی، در راستای مشارکت هرچه بیش تر در یکپارچه سازی اراضی، از جمله پیشنهادهایی هستند که بر اساس نتایج تحقیق ارایه شده اند .[6]
در تحقیق محبوبی و همکاران - 1390 - ، در بررسی عوامل بازدارنده و پیشبرنده کاربرد روشهای جدید آبیاری توسط کشاورزان غرب شهرستان بشرویه در خراسان جنوبی، به این نتایج دست یافتند که رابطه معنی دار بین میزان استقبال کشاورزان از روش های جدید آبیاری - با اطمینان 95 درصد - ، نوع اقدام انجام شده برای جلب مشارکت کشاورزان برای استفاده از روش های مذکور - با اطمینان 99 درصد - نظر کشاورزان در مورد تهدیدات آینده کشاورزی شا ن در اثر کمبود آب - با اطمینان 95 درصد - ، میزان اهمیت استفاده از روشهای جدید آبیاری برای کشاورزی - با اطمینان 99 درصد - و تعداد ملاقات کشاورزان با مروج در طول ماه - با اطمینان 99 درصد - با عوامل بازدارنده و پیشبرنده کاربرد روش های جدید آبیاری مزارع بوده است. همچنین برگزاری کلاسهای آموزشی و تسهیل استفاده کشاورزان از وام برای استقرار روشهای جدید آبیاری از جمله پیشنهادهای این مطالعه بوده است .[7]
السوبایی و همکاران - Al-Subaiee et al., 2013 - در منطقه القاسیم عربستان سعودی به بررسی عوامل مؤثر بر بکارگیری روشهای سنتی و نوین آبیاری برای کشاورزان خرماکار پرداختند. اطلاعات مربوط به 429 کشاورز به روش مصاحبه چهره به چهره جمعآوری شد. مطابق یافته ها، غالب کشاورزان خرماکار - 38/3 - از کشاورزان از روش درخت آبیاری سنتی غرقابی استفاده می کردند این در حالی است که 31/2 کشاورزان روش آبیاری قطره ای را بکار میبردند. همچنین همبستگی معنادار و مثبتی میان سطح تحصیلات و سطح استفاده از روشهای آبیاری تحت فشار وجود داشت. این در حالی است که بین متغیرهای سن و سابقه شغلی کشاورزان با میزان بکارگیری و استفاده از روشهای نوین آبیاری همبستگی منفی و معنیداری وجود داشت. در این تحقیق برگزاری برنامه های آموزشی- ترویجی جهت استفاده و ترغیب کشاورزان به روشهای آبیاری نوین را به عنوان یک عامل مهم معرفی شده است .[8] کرمادس و همکاران - Cremades et al., 2015 - به بررسی چالشها و استراتژیهای عمده در پذیرش آبیاری های تحت فشار جهت کشت محصولات کشاورزی در روستاهای چین پرداختند. هدف کلی این تحقیق بررسی تأثیر حمایتهای دولتی و مشوق های اقتصادی در مورد بکارگیری روشهای نوین آبیاری توسط کشاورزان هفت استان بود. نتایج نشان داد که تنها حدود نیمی از خانوارهای روستاییان روشهای آبیاری تحت فشار را پذیرفته اند. همچنین از میان عوامل حمایتی توسط دولت، استفاده از یارانه های کشاورزی و خدمات آموزشی و ترویجی نقش اثرگذار در استفاده هر چه بیشتر روشهای نوین آبیاری ایفا کرده است .[9] لذا آنچه مسلم است خشکسالی در ایران در حال گسترش است و استان اردبیل نیز از آن بی نصیب نمانده است. از آنجایی که استان اردبیل یکی از قطب های کشاورزی کشور محسوب می شود رخداد خشکسالی در سالهای مختلف باعث خسارات زیادی بویژه در سالهای زراعی کنونی گردیده است. با توجه به آنکه بیش از 90 درصد از آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی مصرف میشود .[10] لذا بدیهی است برنامه های توسعه مصرف بهینه آب کشاورزی و ترغیب کشاورزان برای بکارهای روشهای آبیاری تحت فشار، به عنوان یکی از مهمترین استراتژیهای بخش کشاورزی در استان اردبیل محسوب میشود. بدیهی است طراحی برنامه های مختلف جهت ترغیب به مصرف بهینه تر آب در قالب نظام های آبیاری تحت فشار نه یک راهبرد بلکه یک التزام تلقی می شود که در سالهای آتی نمود بیشتری خواهد یافت. لذا این تحقیق به دنبال آن است که مؤلفه های تبیین کننده عدم تکایل به پذیرش روشهای آبیاری تحت فشار در استان اردبیل را تبیین نماید.
روش تحقیق معرفی منطقه تحقیق: استان اردبیل در شمال غرب ایران قرار گرفته است. مساحت این استان 17953 کیلومتر مربع - حدوداً 1,09 درصد - از مساحت کل کشور است. این استان در محور طول جغرافیایی با گسترش - یک درجه و 35 دقیقه - ، همراه با عامل ارتفاع دشتها و کوهستان های آن در ترکیبی هماهنگ با همجواری دریای خزر بوده و گستردگی زیاد در جهت شمال - جنوب در عرض جغرافیایی - 2 درجه و 31 دقیقه - تنوع آب و هوائی زیادی به استان اردبیل بخشیده است. حدود دوسوم آن دارای بافت کوهستانی با اختلاف ارتفاع زیاد و بقیه را مناطق هموار و پست تشکیل می دهند. بطوریکه شمال استان - مغان - باارتفاع کم دارای آب و هوای نسبتاً گرم و مناطق مرکزی و جنوبی دارای آب و هوای کوهستانی سرد می باشند .[11] نمونه گیری و تعیین حجم نمونه: در ابتدا مناطقی از استان اردبیل که برنامه های معرفی روش های آبیاری تحت فشار در آنها به اجرا درآمده، مد نظر قرار گرفت. جامعه آماری شامل کشاورزان کشت آبی بودند که علارغم آشنایی اولیه با روشهای آبیاری تحت فشار، تمایلی به پذیرش و بکارگیری روشهای آبیاری تحت فشار نداشتند. برای نمونه گیری از فرمول کوکران - تحت شرایط با جامعه نامشخص: تعداد جامعه آماری کشاورزان نپذیرنده مشخص نبود - و روش نمونه گیری خوشه ای استفاده شد. مناطق مد نظر تحقیق، جهت رعایت پراکنش متناسب جمعیتی پاسخگویان، شامل کشاورزان ساکن در روستاهای شهرستان های پارس آباد، اردبیل و خلخال به تعداد 290 نفر انتخاب شدند. = - 3.8416*0.188 - /0.0025 290 n= = S2 - واریانس نمونه اولیه - 0/188 - ، = Z سطح اطمینان برابر 1/96، = d سطح خطا برابر با - 0/05
ابزار تحقیق: ابزار تحقیق در بخش کمی، پرسشنامهای بود که دربرگیرنده متغیرهای فردی و حرفهای 15 - گویه - ، متغیرهای اقتصادی مزرعه 10 - گویه - ، شاخصهای اجتماعی-اقتصادی و فنی 38 - گویه - بود.
شاخصهای اجتماعی-اقتصادی و فنی، شامل 8 شاخص اصلی بود که شامل شاخصهای دانش و اطلاعات درباره سیستمهای آبیاری تحت فشار 6 - گویه - ، تأثیر شرایط آبو هوایی منطقه جهت تمایل به پذیرش 5 - گویه - ، اعتماد نسبت به کارآیی و بهینه بودن روشهای آبیاری تحت فشار 6 - گویه - ، اثربخشی زراعی بکارگیری روشهای آبیاری تحت فشار 4 -
