بخشی از مقاله
چکیده
افزایش جمعیت، رشد اقتصادي و حرکت به سمت توسعه ي بیشتر و همچنین تغییر شرایط اقلیمی در مجموع باعث کمبود فزاینده آب در دنیاي امروز به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک شده است. بنابراین به یک چارچوب منطقی و نظام مند براي تصمیم گیري اصولی براي تخصیص منابع آب محدود به نحوي که به طور موثر و مطلوبی نیاز هاي جامعه تامین و همچنین رشد اقتصادي را منجر شود، احتیاج است. در این تحقیق دشت بیرحند واقع در استان خراسان جنوبی در شرق ایران که با محدودیت منابع آب مواجه است مورد بررسی قرار گرفت . در این مقاله با استفاده از یک مدل مفهومی، ارتباط بین فعالیت هاي اقتصادي موجود در منطقه دشت بیرجند و منابع آب دشت، با استفاده از رویکرد سیستمی شناسایی و سپس در محیط نرم افزار Vensim مورد شبیهسازي قرار گرفت.
سپس براي مدل مورد نظر بسته هاي سیاستی مختلف تحت شش سناریو مختلف در نظر گرفته شد و میزان حجم منابع آب و میزان ارزش افزوده در گزینه هاي مختلف مقایسه شد. نتایج نشان داد که با ادامه روند موجود در منطقه آسیب پذیري هر دو بخش اقتصاد و منابع آب زیرزمینی بیشتر خواهد شد. همچنین اگر قرار باشد حجم منابع آب تغییر ننماید و ارزش افزوده منطقه زیادتر شود باید ابتدا روي فعالیتهاي اقتصادي غیر آب بر اعم از معادن و صنایع غیرآببر سرمایهگذاري بیشتري شود البته این درحالی تحقق خواهدیافت که منابع اولیه این فعالیتهاي اقتصادي موجود باشند.
کلید واژه ها: دشت بیرجند، رویکرد سیستمی، فعالیت هاي اقتصادي، منابع آب، .Vensim
-1مقدمه
افزایش جمعیت، رشد اقتصادي و حرکت به سمت توسعه ي بیشتر و همچنین تغییر شرایط اقلیمی در مجموع باعث کمبود فزاینده آب در دنیاي امروز به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک شده است این مساله در مناطقی که تحت تنش آبی هستند با پدیده هاي شایعی همچون کاهش روزافزون کیفیت منابع طبیعی بیشتر نمایانگر است.در مناطق خشک و نیمه خشک مدیریت منابع آب سطحی و زیرزمینی، چالش هاي اساسی را پیش روي توسعه ي این مناطق قرار داده است.در نتیجه با توجه به پیش بینی هاي انجام شده راجع به تغییر اقلیم و خشکسالی منطقه، پایین رفتن روز افزون سطح آب زیرزمینی در منطقه و از طرفی رشد روز افزون اقتصاد در منطقه نگرانی راجع به خروج روند توسعه منطقه از الگوي توسعه پایدار تشدید شده است، لذا هدف این مقاله آن است که با رویکردي سیستمی اندرکنش منابع آب را، که در این منطقه عمدتا منابع آب زیرزمینی می باشد، با فعالیت هاي اقتصادي بررسی نماید.
-2مواد و روش ها
منطقه مورد مطالعه
حوضه آبریز دشت بیرجند که یکی از زیرحوضه هاي کویر لوت محسوب میشود، به عنوان مهمترین دشت خراسان جنوبی از نظر تمرکز جمعیت، موقعیت شهرنشینی، تمرکز فعالیتهاي اقتصادي و نظامی؛ با جمعیتی حدود 210000 نفر، 33 درصد از جمعیت خراسان جنوبی را در خود جاي داده است. این منطقه به لحاظ جغرافیایی داراي موقعیتی ویژه و استراتژیک است و همین یکی از دلایلی است که باعث گردیده تا شهر بیرجند به عنوان مرکز استان خراسان جنوبی انتخاب گردد و این امر باعث رشد و توسعهي این محدودهي مطالعاتی شده است[1]، که منجر به استفاده فزاینده از منابع آبهاي زیرزمینی در راستاي تأمین تقاضا و در نتیجه تشدید روند نزولی سطح آبخوان گردیده است.متوسط بارندگی در این محدوده170 میلیمتر در سال و متوسط دماي سالانه 16/5 درجه سلسیوس می باشد، بر اساس طبقه بندي هاي اقلیمی جزء مناطق خشک محسوب می شود.[2]منطقه مورد مطالعه از نظر توان معدنی نسبت به متوسط سطح کشور از توان بالقوه معدنی بالاتري برخوردار است، و داراي ذخایر معدنی متنوع می باشد که دسترسی به آن ها ساده است.
منابع آب هاي سطحی
به علت کمی نزولات و به ویژه برف، محدوده مطالعاتی این حوضه فاقد رودخانه دائمی بوده، ولی خروجی آن که از محل فدشک به محدوده علی آباد هامون می ریزد ،زهکش دائمی می باشد. رودخانه هاي این منطقه عموما فصلی و اتفاقی می باشد.
منابع آب زیرزمینی
بهره برداري از ذخایر آب زیرزمینی در این ناحیه به صورت قنات، چشمه، چاه عمیق و نیمه عمیق می باشد. در سال هاي اخیر توجه مردم در دشت بیرجند به حفر چاه هاي عمیق و نیمه عمیق بسیار زیاد شده است. حفاري هاي زیاد سبب شده است سطح آب زیرزمینی این دشت به شدت افت نماید که مقادیر افت در سال هاي مختلف از سازمان آب منطقه اي استان خراسان جنوبی دریافت شده است و نمودار حاصل از داده ها به صورت شکل - - 1 می باشد.لذا محدودیت منابع آب در منطقه به عنوان یکی از مهم ترین عوامل محدود کننده توسعه باید مد نظر قرار گیرد و از طریق اعمال مدیریت و برنامه ریزي مناسب با این محدودیت تطبیق حاصل کرد.[3]
سیستم منابع آب، به واسطه ي طبیعت پیچیده ي اجزا و دینامیک اندرکنش هاي آن ها به عنوان یک سیستم زنده و کاملا پویا مطرح است. توسعه ي یک حوضه و منطقه، فرآیندي سیستمیک و البته مبتنی بر استراتژي هاي اتخاذي از جانب مدیران آن منطقه است. از این رو در این مقاله از رویکرد سیستمی براي تبیین سیستم منابع آب و اقتصاد منطقه استفاده شده است. مهمترین ویژگیاین روش، روشن کردن ساختار درونی سیستم تحت مطالعه و دیدن چگونگی ارتباط اجزا مختلف از سیستم میباشد. در سیستم پویا رابطه بین ساختار و رفتار اساس مفهوم بازخورد اطلاعات و کنترل را تشکیل می دهد.[4]بنابر آن چه گفته شد ابتدا به بیان مدل مفهومی و سپس با توجه به مدل کمی به بررسی و مقایسه چندین گزینه در سناریوهاي مختلف پرداخته می شود.
مدل مفهومی
مدل هاي مفهومی به منزله الگویی جهت هدفمند کردن ارزیابی می باشند. مدل شبیه سازي شده حوضه نیز بر اساس مدل فکري و مفهومی بنا می شود. ایجاد مدل مفهومی قابلیت هاي زیر را به ما می دهد:[5]
1.فهم موقعیت و ایجاد تصویري از سیستم
2.فهم ساختار و مکانیزم هاي کلی فعال در سیستم
3.تشخیص و بیان نیاز اطلاعاتی
توسعه مدل مفهومی براي ایجاد مدل دینامیک و تبیین مراحل مدل همچون مدل سازي زیرسیستم ها استفاده از مدل مفهومی جهت ارزیابی سیستم محدوده مطالعاتی دشت بیرجند الزامی می باشد. در این راستا مدل مفهومی دشت بیرجند مطابق با شکل - - 2 در نظر گرفته میشود.همچنان که نشان داده شده است فعالیت هاي اقتصادي موجود در منطقه به فعالیت هاي اقتصادي آب بر و غیر آب بر تقسیم شده است.فعالیت هاي اقتصادي آب بر، هم شامل فعالیت هاي اقتصادي با نهاده مستقیم آب و هم شامل فعالیت هاي اقتصادي با نهاده غیر مستقیم آب - فعالیت هایی که به طور مستقیم از آب استفاده نمی نمایند - می باشد.فعالیت هاي اقتصادي آب بر - اعم از مستقیم و غیرمستقیم - عبارتند از؛ کشاورزي، دامپروري، معادن آب بر و صنایع وابسته به آب فعالیت هاي اقتصادي غیر آب برعبارتند از: معادن غیر آب بر، صنایع غیر آب بر، خدمات
