بخشی از مقاله
چکیده
گناه نخستین حضرت آدم - ع - و ماجرای هبوط وی، یکی از بنمایههای ادبیات فارسی به ویژه ادب عرفانی است. از اینرو، شاعران و نویسندگانی که مشرب عرفانی داشتهاند در این زمینه اظهار نظر کردهاند. بدینمعنا که هر کدام از آنها برداشت خود را از سرگذشت حضرت آدم - ع - بیان نموده و جنبههای مختلف داستان نخستین گناه حضرت آدم - ع - و هبوط وی را موردتوجه و بررسی قراردادهاند که ماحصل اندیشههای عرفانی آنها مبنی بر شادی وغم، عشق و حرمان، وصل وهجران، طاعت وعصیان وسیرآدمی به سوی تعالی وتکامل و یا فروغلتیدنش درژرفایی هولناک است. جلالالدین محمد بلخی یکی از شاعران عارف مسلک است که در آثار خود به موضوع نخستین گناه حضرت آدم - ع - و ماجرای هبوط او پرداختهاست.
بنابراین پژوهش حاضر بر آن است تا رویکرد مولوی را نسبت به این موضوع با روش توصیفی-تحلیلی بررسی کند. یافتهها نشان میدهد که مولوی درآثار خود بهکرّات به ماجرای داستان آدم و هبوط وی اشاره میکند و رویکردهای متفاوتی نسبت به این جریان دارد؛ بدین معنا که در یک جا حادثه گندم خوردن آدم و هبوط وی را نتیجه قضای از پیش تعیین شده الهی میداند و در جایی دیگر، حرص و شهوت، انگیزهتعلّق خاطر به علایق دنیوی و کسبلذّات مادی میشود؛ بنابراین شیفتگی نسبت به اینلذّات، نور وجود انسان و جوهر امانت الهی را در وجود او تیره میکند و شیطان نفس را بر او چیره میسازد. در جایی دیگر نیز گناه نخستین حضرت آدم را نتیجه توجه وی به شکل بیرونی خلقت و غافل شدن از خالقیت خداوند میداند.
کلیدواژهها: آدم - ع - ، گناه، هبوط، ابلیس، مولوی.
.1مقدمه
دین اسلام ارتکاب گناه نخستین را به پای فریب خوردن آدم حوّا به دلیل وسوسه شیطان مینویسد در قرآن، ماجرای گناه نخستین با داستان آفرینش آدم آغاز میشود. خداوند پس از آفرینش آدم حوّا آنها را در بهشت سکونت داده، اجازه میدهد که از تمام نعمتهای بهشت استفاده کنند،امّاآنان راازنزدیک شدن به یکی ازدرخت هامنع می کند؛ چیزی نمی گذردکه شیطان آنان رامی فریبدتاازمیوه ی آن درخت بخورند و به این ترتیب نخستین گناه و نافرمانی از خداتوسّط آدم حوّا به وقوع میپیوندد. »وقُلنا آدَمُیااسکُنأنتَزَوجُکالجنّهَ وکُلا منهارغَداًحَیْثُشِ ئتُما ولاتَقرباهذِهِالشّجَرَهَ فتکونافَأزَلﱠهُمَاالشﱠیْطانُمنالظّالمین.فَاعنْهاخْرَجَهُمامِمّا کانا فیه ... « - بقره، آیه35 و . - 36امّا در تأویل عرفانی این روی داد گفته میشود: »آدم در تن دادن به این گناه هیچ اختیاری از خود نداشته و در حقیقت از سر فرمانبری به »حکم ازلی« به این عمل که یک ضرورت وجودی محسوب میشود، تن در داده است.
موضوع ضرورت ارتکاب گناه نخستین برای بیرون آمدن اختیاری آدم ار بهشت، ظریفترین نکته در انسانشناسی عرفانی است، در ماجرای آدم شدن »آدم« یعنی بیرون آمدن از وضع فرشتهوار پیش از آن، نوشیدن »می« از لب ساقی ازلی و شیدای جمال او شدن، آموختنعلّمالاسماء و دانا شدن، چشیدنمزّه جسمانی درآمیزش باحوّا و کشش به جمال یافتن و سرانجام نافرمانی و »گندم« خوردن و پای به عالم انتخاب و اختیار گذاشتن، همهی این روی دادها از پیشمقدّر بودند - «آشوری، . - 256:1371به هر حال این ماجرا باعث شد که اکثر شاعران به نوعی از عناصر و مضامین داستان حضرت آدم در اشعار خویش بهرهبگیرند و آن را در اشعار و نوشتههای خویش بازتاب دهندامّا. عناصر و مضامینی که از داستان قرآنی حضرت آدم، در حوزه تلمیحات در خدمت بیان افکار، اندیشه و عواطف شاعران و نویسندگان قرار گرفته است عبارتند از: میوه ممنوعه،کرامت آدم، وسوسه شیطان،گریه و توبه آدم، هبوط از بهشت، پیمان الست.
.1-1بیانمسأله
چنانکه اشاره شد، هریک از عارفان، نویسندگان وشاعران، به فراخورحال بنابر تلقّی و برداشت خویش، جنبههایی از داستان نخستین گناه حضرت آدم - ع - و هبوط وی را مورد توجه و بررسی قرار دادند. برخی از متصوفه گناه را ضرورت زندگی میدانند.آنان معتقدند که خداوند انسان را گناهکار آفریده و گناهکار بودن، جزئی از وجود آدمی است اصولاً ارتکاب گناه نخستین توسط آدم نیز به اراده و تقدیر خداوند بوده است - صفایی سنگری، . - 287:1380 گناه از نظر عارفان راز خلقت استاهمّیّت. آن بهحدّی است که صفات خدا با وجود آن جلوه میکند - مالمیر، . - 178:1387 مولوی هم به عنوان یک شاعر صوفی مشرب در قالب این داستان، تلاش کردهاست تا اندیشههای عرفانی خویش را بازتاب دهد. بنابراین، آن چه که در این پژوهشمدّنظر است، بررسی گناه نخستین و چگونگی بازتاب آن در آثار مولوی میباشد تا روشن گردد که موضوع مورد اشاره چگونه و به چه صورتهایی آمده است و رویکرد وی در این زمینه چگونه است.
.2-1پیشینه پژوهش
قابل ذکر است که تاکنون، پژوهشی به بیان رویکرد مولوی در قبال گناه نخستین حضرت آدم - ع - و داستان هبوط وی در آثار مولوی نپرداختهاست، امّا پژوهشهای زیر در ارتباط با موضوع مدنظر، انجام شدهاست:
- زارعپور - . - 1380 در کتابی تحت عنوان »گناه نخستین« به برررسی هبوط حضرت آدم - ع - در تورات، انجیل، قرآن و عرفان اسلامی پرداخته است.
-مالمیر - . - 1387 در مقالهای با عنوان تحوّل» افسانهای عارفان« در بخشاهمّیّت گناه برای تحول و دگرگونی،تلقّی وتأثّر عرفا را از روایتها و عناصر مختلف آفرینش بررسی میکند. از نظر ایشان گناه در نظر عارفان راز خلقت و بازتاب اسطورهی آفرینش است واهمّیّت آن به حدی است که صفات خدا با وجود آن جلوه میکند.
-کریستن سن - . - 1383 نیز در کتاب »نمونههای نخستین انسان و نخستین شهریار« آنجا که در مورد گناه مشی و مشیانه بحث میکند آن را با اندیشه هبوط انسان مرتبط میداند؛ بنابراین او عقیده دارد که موضوع گناه مشی و مشیانه که موجب شد آنان به نفرین خدا گرفتار آیند، با اندیشهتنزّل یا هبوط انسان مرتبط است و در تمام اینها نمادی ازتنزّل تدریجی وجود دارد.
-یوسفی اشکوری - . - 1376 درکتاب »بازخوانیقصّه خلقت« در بخش »عصیان« بیان مینماید که پیام عصیان آدم این است که این موجود نوظهور و رشدیافته در بستر تکامل حیات طبیعی این جهان قادر است نافرمانی و عصیان کند و جبرهای پیرامون خود رابا اراده و آگاهی و انتخاب و عمل بشکند و خود را از قیدهای بسیار برهاند و در نهایت سرنوشت خود را خود بسازد؛ بنابراین عصیان آدم، نخستینجرقّه ظهور اراده و
