بخشی از مقاله
چکیده:
قهستان ایالتی در شرق ایران بود که تاریخ و جغرافیای آن با خراسان عجین شده است. ایالت قهستان گرچه در ساختار سیاسی و اداری بخشی از خراسان بزرگ بوده است، اما در منابع متعدد جغرافیایی، تاریخی و ادبی از آن تحت نام واحد جغرافیایی مستقل و متمایزی یاد شده است. قهستان به دلایلی از جمله موقعیت جغرافیایی و سیاسی و نزدیکی به مراکز علمی این عصر از جمله نیشابور، بلخ و سایر نواحی خراسان از اهمیت قابل توجهی برخوردار بوده و تأثیر و تأثرات بوضوح مشهود است. اکثر مشاهیر قهستان به حکم مقتضیات عصر، در عرصهی علوم دینی - فقه، حدیث، قرائت، کلام، صرف و نحو و ... - فعال بودند که به نوعی علاوه بر دلبستگی، منبع درآمد نیز محسوب میشد.
گرچه در عرصهی شعر و شاعری، ادبیات، ریاضی، طب و ... نیز طرفدارانی از این خطه ظهور کردند که نه تنها در قهستان بلکه در خراسان و کل قلمرو اسلامی به چهرههایی نام آشنا بدل شدند. در این بین صاحب منصبانی نیز بودند که از قهستان به مدارج بالائی چون وزارت و سایر پستهای دولتی دست یافتند که اغلب بیمیل به شاعری و ادبیات نبودند. شهرهای تون، زوزن، پشت و خواف از کانونهای عمدهی نخبهپروری در این ایالت بشمار میرفتند.
این پژوهش در پی پاسخ دادن به این پرسش است که قهستان چه سهمی در پرورش نخبگان - سیاسی، نظامی، علمی و ادبی - در قرون نخستین اسلامی داشته است؟ بنابراین هدف از این پژوهش بررسی سهم قهستان؛ به عنوان یکی از تعیین کنندهترین مناطق ایران و جهان اسلام در پرورش مشاهیر در قرون نخستین اسلامی میباشد که بدون شک میتواند به شفافیت بخشهایی غبار گرفته و تاریخ این سرزمین؛ کمکی هر چند کوچک نماید. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانهای نگاشته شده است. مبنای پژوهش منابع اصیل و بنا بر اصل امانتداری است.
مقدمه:
خراسان بزرگ سرزمین وسیعی بود در شرق فلات ایران؛ که شامل چهار ربع: نیشابور - شامل: توس، سبزوار، سرخس، بیهق، جام، باخرز، ترشیز و ... - ، مرو - شامل: سرزمینهای ترکستان، بخارا، خیوه و ... - ، هرات - شامل: بادغیس، غور، بامیان، فاریاب و ... - و بلخ - سمنگان، بغلان، تخارستان، بدخشان و ... - میشد. امروزه از این مناطق، فقط ربع نیشابور در ایران واقع شده است که عظیمترین ربع خراسان به شمار میآمده است. شهرهایی همچون جام، ترشیز و باخرز در آثار جغرافیانویسان هم ذیل عنوان خراسان - ربع نیشابور - و هم ذیل عنوان قهستان آمدهاند. گرچه قهستان در ساختار سیاسی و اداری بخشی از خراسان شمرده میشد، اما در منابع متعدد جغرافیایی از قهستان به عنوان ایالت و واحد جغرافیایی مستقل یاد شده است.
نام این ایالت معرب کُهستان و مخفف کوهستانستا و شامل شهرهایی چون قاین، ناباد،گُ طبس عَناب - مِسینان - ، طبس گیلکی - گلشن - ، تَرشیز، خواف، باخَرز، خور، خوسف، زام و زاوه بود. در واقع بخش اصلی آن را خراسان جنوبی و شهرهایی از خراسان رضوی، یزد و اصفهان کنونی تشکیل میدادند و قصبهی این ایالت قاین بود. بافت طبیعی - دارا بودن کوه، بیابان و ... - و ژئوپلتیکی - نزدیکی به سه ایالت مهم سیستان، خراسان و کرمان - قهستان، شهرها و نواحی این منطقه را از اهمیت ویژهای برخوردار ساخته بود و آنجا را به مسیری ترانزیتی و گلوگاهی بی بدیل مبدل کرده بود. این منطقه از دوران اساطیری مورد توجه حکام و امرا بوده است و در آغاز اسلام به عنوان دروازهی خراسان و گلوگاهی مهم برای کنترل ایالات سهگانه؛ خراسان، سیستان و کرمان به شمار میرفت و به همین جهت مورد توجه مورخان و جغرافیدانان اسلامی بوده است.
قهستان از ورود اسلام تا قرن پنجم هجری همزمان با به قدرت رسیدن اعراب مسلمان، حکومتهای متقارن - طاهریان، صفاریان، سامانیان و غزنویان - و بعد از آن سلجوقیان دست به دست میشد. از ویژگیهایی که باعث شهرت قهستان در برههی زمانی مورد مطالعه شده است؛ میتوان به ورود اعراب مسلمان، نهضتهای مذهبی و اجتماعی ضد خلافت عباسی - بهآفرید، قارن، سنباذ، استادسیس، حمزه آذرک خارجی و ... - ، شکلگیری گروههای اجتماعی - عیّاران، مطوّعه، صعالیک - و وجود دستههای مختلف مذهبی - مسلمانان، یهودیان، زرتشتیان، مسیحیان و ... - اشاره کرد که یکی از دلایل این تحولات جغرافیای این منطقه بوده است که این منطقه را به یکی از کانونهای مهم تحولات در قرون نخستین اسلامی و بعد از آن مبدل ساخت.
خراسان یکی از مراکز مهم پرورش نخبگان بوده است، در این میان نقش قهستان نیز قابل توجه بوده است. پژوهش حاضر تلاشی برای واکاوی سهم قهستان در پرورش نخبگان - سیاسی، علمی و ادبی - در پنج قرن نخست هجری به منظور روشن ساختن گوشهای تاریک از تاریخ این منطقه و شرق ایران است. این پژوهش شامل هفت بخش است: .1 صاحب منصبان دولتی .2 شاعران و ادیبان .3 علمای دینی .4 نحویان .5 طبیبان .6 ریاضیدانان و منجمان .7 مشایخ و صوفیان. تحقیقاتی که تا کنون در مورد منطقهی قهستان صورت گرفته است،اکثراً تحولات قرن پنجم هجری به بعد را بررسی کردهاند - حوادثی مثل قدرتگیری اسماعیلیان، ورود مغولان و ... - . از معدود منابعی که به برههی زمانی مذکور اشاره کردهاند؛
میتوان به این موارد اشاره کرد: کتابی با عنوان »بهارستان« در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، تألیف شیخ محمد حسین آیتی که بسیار سطحی و گذرا به این قضیه پرداخته است؛ منابع اصلی این کتاب آنچنان معتبر نیستند و مولف بیشتر به تاریخ معاصر پرداخته است، »قهستان - خراسان جنوبی - « تألیف مهدی زنگویی که قهستان را از دورهی باستان تا دورهی معاصر - با حجمی حدود 110 صفحه - بررسی کرده است. ابوالقاسم قربانی نیز با نگارش کتابی با عنوان »زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامیمختصراً« به بررسی بخشی از مشاهیر این خطه از قرن سوم تا یازدهم هجری که در علم ریاضی تبحر داشتند، اشاره میکند. با این وجود، این آثار خود راهی برای پژوهشگران علاقمند به تاریخ این منطقه گشودهاند.
بنابراین تا جایی که نگارندگان بررسی کردهاند، کار مستقل و جامعی در این زمینه صورت نگرفته است. هدف از انجام این کار زدودن گرد و غبار از تاریخ فرهنگی قهستان بویژه نقش این ایالت در پرورش نخبگان در قرون نخستین اسلامی است. این تحقیق از نوع تاریخی و نظری است و با روش توصیفی و تحلیلی صورت گرفته است که با استفاده از کتب جغرافیایی، سفرنامهها، تواریخ محلی و عمومی، دیوانهای شعر، تحقیقات معاصر و ... مطالب گردآوری شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند.
جستاری در نقش قهستان در پرورش نخبگان در پنج قرن نخست هجری:
خراسان یکی از مراکز مهم پرورش نخبگان سیاسی، علمی و فرهنگی بوده است، در این میان نقش قهستان نیز پر رنگ بوده است.1 چنانکه مقدسی در مورد تون نوشته است: »دانشمندان بزرگ ]دارد«[ - مقدسی، - 571/2 :1361 و از مناطق دیگر قهستان که بسیار شهره بودهاند، در این امر به زوزن و بشت میتوان اشاره کرد. در تاریخ نیشابور در مورد زوزن آمده است: »علماء آن مستغنی از بیان ]هستند«[ - نیشابوری، . - 216 :1375 یکی از دلائلی زوزن را »بصره کوچک« میگفتند، فزونی دانشمندان و ادیبانی بود که از آنجا برخاستهاند، بود - نیشابوری، 287 :1375؛ حموی بغدادی، 1995م: . - 158 /3 از دلائلی که بشت به »عربستان خراسان« معروف بود، اشتهار ادیبان عربی سرای آنجا بود - نیشابوری، . - 216 :1375 قهستان در عرصهی علم و دانش پیشتاز بوده، از این رو شخصیتهای بزرگی را به جامعه علم و ادب، سیاست و ... عرضه داشت. در اینجا به برخی از افراد برجسته که طی پنج قرن نخست هجری در این منطقه میزیستهاند، اشاره میکنیم:
.1 صاحب منصبان دولتی:
1,1 ابوطیب مصعبی: ابوالطیب محمد بن حاتم مصعبی متولد یکی از دهستانهای حومه تون بود و به گفتهی بیهقی صاحب دیوان رسائل نصر بن احمد سامانی و از کتّاب مشهور بود که بعد از عزل ابوالفضل بلعمی از وزارت در سال 326 هجری، وی به منصب وزارت رسید اما اندک مدتی بیش در این پست ماندگار نبود - بیهقی، . - 384 :1383 وی به گفته بیهقی »در همه ادوات فضل« یگانهی روزگار خود بوده است - بیهقی، . - 384 :1384 مصعبی به فرمان نصر بن احمد کشته
