بخشی از مقاله
چکیده:
قوم بلوچ یکی از گروههای نژادی است که در قرون نخستین اسالمی - و حتی پیش از اسالم- در تحوالت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران نقش قابل توجهی داشته است؛ که متاسفانه این نقش توسط پژوهشگران با روش علمی مورد پژوهش و واکاوی چندانی قرار نگرفته است. لذا نگارندگان برآنند که با استناد به منابعی اصیل همچون شاهنامه فردوسی به بررسی اصل و منشأ قوم بلوچ، ساختار قومی، طرز معیشت، شرایط کار و چگونگی زندگی، تعامل آنان با سایر اقوام و بطور کلی شرح حیات و تأثیر این قوم در تحوالت ایران در قرون نخستین اسالمی بپردازند. این پژوهش تالشی است برای پاسخگویی به این پرسش که: قوم بلوچ در تحوالت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شرق ایران در قرون نخستین اسالمی چگونه نقشی داشته است؟ پژوهش حاضر به شیوهی توصیفی- تحلیلی و با روش کتابخانهای صورت گرفته و اساس آن بر پایهی منابع کهن و دست اول و بنابر اصل امانتداری است.
کلیدواژهها: بلوچ، کوچ، شاهنامه فردوسی، شرق ایران، الیههای اجتماعی.
مقدمه:
تاریخ اجتماعی شاخهی مستقل علمی است که به تودهی مرردم و الیرههرای پنهران جوامرع مریپرردازد و موضروعاتی همچون ترکیب نژادی، خانواده، روابط و ساختار خویشاوندی، گروههای اجتماعی، طرز معیشت، شرایط کار و چگرونگی جریان زندگی مردم و مواردی از این دست را مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار میدهد. ساکنان ایاالت شرقی ایران به مانند سایر مناطق بخش عمردهای از زنردگی خرود را در گرروههرا و قشررهای اجتمراعی میگذراندند و در مقام عضو خانواده یا همسایه یا گروه خاص اجتماعی، اقتصادی، دینی و قومی با دیگر افرراد هرن نرو خود در ارتباط بودند. تاریخ زندگی مردم این منطقه در واقع به معنی شرح حیات اجتمراعی، اقتصرادی و فکرری مرردم این منطقه است که متأسفانه چندان با روش علمی مورد تحقیق و پژوهش قرار نگرفته و مورخران و صراحبنظرران در راه تدوین زندگی مردم آن دیار قدمهای مروثری برنداشرتهانرد و اللرب مورخران تروان خرود را در اختیرار قدرتمنردان گذاشتهاند و به خصوصیات زندگی اکثریت مردم که طبقهی موثر و فعال جامعه را تشکیل میدادند، توجره نمیکردنرد.
ایاالت شرقی ایران از ورود اسالم تا قرن پنجن هجری آبستن حوادث بسیاری بوده است که از جمله آنها مریتروان بره فتح این مناطق توسط اعراب مسلمان و دست به دست شدن آن توسرط حکومرتهرای متقرارن - طاهریران، صرفاریان، سامانیان و لزنویان - اشاره کرد و از ویژگیهایی که باعث جذابیت این مناطق برای محقق در دورهی مورد مطالعه شرده است؛ میبایست به ورود اعراب مسلمان، بسترسازی و شکلگیری نهضتهای سیاسی و اجتماعی ضرد خالفرت عباسری - قارن، بهآفرید، سنباذ، استادسیس، حمزهی آذرک خارجی و ... - ، در این منطقه و مشارکت اهالی آن در این نهضتها - که هر کدام با شکل و هدف خاصی صورت پذیرفتند- و شکلگیری گروههای اجتمراعی - عیاراران،مطواعره، صرعالی - و وجود دستههای مختلف مذهبی - مسلمانان، یهودیان، زرتشتیان، مسیحیان و ... - اشاره کرد. در کنار این تحوالت وجرود گروههای نژادی مختلف از جذابیتهای مطالعه در این بخش از جغرافیای ایران است. قوم بلوچ یکی از ایرن گرروههرای نژادی است که از دیرباز در تحوالت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شرق ایران نقش قابل توجهی داشته است که بررسری و شناخت این مسأله تا حدودی اوضا اجتماعی و سیاسی این منطقه را روشن مریسرازد. نگارنردگان سرعی دارنرد برا استناد به منابعی اصیل همچون شاهنامه فردوسی به بررسی اصل و منشرأ قروم بلروچ، سراختار قرومی، طررز معیشرت، شرایط کار و چگونگی زندگی، تعامل آنان با سایر اقوام و بطور کلی شرح حیات و تأثیر این قوم در تحوالت شرق ایرران در قرون نخستین اسالمی بپردازند. در واقع این پژوهش تالشی است برای پاسخگویی به این پرسشها که:
- سئوال اصلی: قوم بلوچ در تحوالت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شرق ایران در قرون نخستین اسالمی چگونه نقش و جایگاهی داشته است؟
- فرضیه اصلی: بلوچها به دلیل شرایط جغرافیایی، دوری از مرکز خالفت، نزدیکی به دو کانون عمدهی تحوالت - سیستان و خراسان - و قدرت و توانایی باال، در تحوالت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شرق ایران جایگاه مهمی در این دوران داشتهاند.
- سئوال فرعی: با توجه به آمدن نام بلوچ در کنار کوچ - قفص - در اللب منابع، آیا میتوان این دو قوم را دارای ی هویت مشترک دانست؟
- فرضیه فرعی: خیر؛ به علت محیط طبیعی مشترک این دو قوم و آمدن نام آنها به همراه هن در منابع جغرافیایی،برخی نویسندگان - مخصوصاً فرهنگنویسان - به اشتباه این دو قوم را دارای ی هویت مشترک دانستهاند.
- هدف: هدف از این پژوهش بررسی جایگاه قوم بلوچ در تحوالت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شرق ایران در قرون نخستین اسالمی - از ورود اسالم تا پایان قرن پنجن هجری - ، به منظور روشن ساختن گوشهای تاری از تاریخ ایران است.
- روش تحقیق: پژوهش حاضر تحقیقی تاریخی و نظری است و بنابراین با روش توصیفی- تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانهای صورت گرفته است که با استفاده از کتب جغرافیایی، سفرنامهها، تواریخ عمومی، سلسلهای و محلی، دیوانهای شعر و ... مطالب گردآوری شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتهاند. مبنا و زمینهی پژوهش منابع متقدم و بنابر اصل امانتداری بوده است. پیشینه موضوع در ایران و جهان: اللب تحقیقاتی که تاکنون در مورد قوم بلوچ صورت گرفته است، تحوالت بعد از قرن پنجن هجری و بویژه دوران معاصر را بررسی کردهاند. از معدود منابعی که به برههی زمانی مذکور اشاره کردهاند؛ میتوان به این موارد اشاره کرد: مقالهای با عنروان «کروچ و بلروچ» از احمد مستوفی - 1351 - ، «بلوچ از دیدگاه باستانشناسی» از فاروق صفریزاده - 1389 - ، «درآمدی بر تبارشناسی قوم بلوچ» از محمدرضا طاهری - 1386 - ، «خالصهای از تاریخ تحلیلی قوم بلوچ» از عبدالحسین یادگاری - 1379 - ، «اشتراکات فرهنگی- تاریخی بلوچها با سایر ایرانیان» از سیما سلطانی - 1383 - و پایاننامهای با عنوان «بررسی حماسهسرایی در زبان بلوچی» از عظین شهبخش . - 1374 - این پژوهشها بیشتر از اینکه به نقش قوم بلوچ در تحوالت ایران بپردازند، به تبارشناسی، بررسی زبان و توصیفاتی از چهره این قوم و جغرافیای تاریخی بلوچستان پرداختهاند و در این بررسیها به منابع محدودی بسنده کردهاند. با این وجود، این آثار، در نو خود آثار بسیار خوبی هستند و خود راهی برای پژوهشگران عالقمند به این حوزه گشودهاند. بنابراین تا جایی که نگارندگان بررسی کرده است کار مستقل و جامعی در این زمینه صورت نگرفته است.
- موانع و مشکالت تحقیق: با آنکه نگارندگان به گمان خود، نهایت دقت و کوشش را مرعی داشتهاند، اما با این حال در این پژوهرش به موانع و کاستیهایی برخوردین و این معلول چند علرت است: .1 نقصان سررمایهی علمی نگارندگان که بدان معترف میباشند .2 پراکندگی مطالب؛ که گاه در بعضی منابع به ی نام منحصر شده است که همین خود باعث میشود به حدسیات علمی متوسل شوین معراب و نامأنوس بودن برخی اسامی؛ که آگاهی از تلفظ صحیح آنها، احتیاج به توجهی ویژه داشت و همچنین عدم دقت و بیقیدی کاتبان و مصحفان در نگارش برخی از اسامی و نیرز نقطهگذاریها
.3 عدم دسترسی به برخی منابع از جمله نسخ خطی.
.1 ترکیب نژادی و قومی شرق ایران در قرون نخستین اسالمی:
نژاد به «گروهی از افراد اطالق میشود که در طول نسلهای متوالی، ویژگیهای مشترک جسمی یا زیستی خود را حفظ کردهاند» - کوئن، - 347 : 1385 و به عبارتی سازمان اجتماعی تشکیل یافتهای را تعریف میکند که بر پهنهی
