بخشی از مقاله
چکیده :
پدیده گردوغبار در دهه اخیر یکی از مهمترین چالشهای زیستمحیطی در ایران، غرب و جنوب غرب آسیا است . این پدیده از فرآیندهای بیابانزایی بوده که در مناطق خشک و نیمه خشک جهان رخ میدهد. در سالهای اخیر، تاثیر عوامل طبیعی همانند خشکسالیهای مداوم، کاهش بارندگی و رطوبت نسبی محیط به همراه تشدید فاکتورهای محیطی نظیر استفاده بی رویه از منابع آبی مناطق بیابانی، از بین رفتن نیزارها و وقوع جنگ موجب خشکشدن تالابها و دریاچههای بیابانهای شرق عراق و عرصههای جنوبی کشورمان و تنک شدن یا از بین رفتن کامل پوشش گیاهی در این مناطق گردیده است. نتیجه چنین وقایعی گسترش شدید گردوغبار که به نام ریزگرد معروف هستند رواج پیدا کرده است .
کانون گردوغبار به ایران محدوده ساحل غربی رود فرات و ساحل شرقی رود دجله، اصلیترین مرکز برخاستن این ریزگردها به شمار میآید . علاوه بر این "شرق و جنوب شرق " شبه جزیره عریستان دومین کانون ورود گرد وغبار به ایران به شمار میرود که در این میان بهرهگیری مطلوب از نهادها، مفاد حقوق بین الملل محیطزیست در قالب کنوانسیونها و پروتکلهای بینالمللی همراه با تداوم مذاکرات برای حل این بحران ضروری خواهد بود . از آنجایی که عواملی چون گسترش بیابانها و نوسانات شدید اقلیمی و حوادث جوی - نظیر سیل، خشکسالی و گردوغبار - زندگی انسانها و دیگر موجودات کرهیزمین را تهدید میکنند باید آنها را به چشم یک تهدید امنیتی فوری نگریست.
کلمات کلیدی:ریزگرد،گردوغبار،فاکتورهای محیطی.
مقدمه :
یکی از مهمترین چالشهای زیستمحیطی بوجود آمده در منطقه خاورمیانه و ایران در سالهای اخیر پدیده گردوغبار است ،پدیدهی گردوغبار به عنوان پدیده ای اقلیمی در تمام شرایط آبو هوایی رخ میدهد و به عنوان پدیدهی.بارز مناطق بیابانی، سبب اخلال در فعالیتهای انسانی، کشاورزی، زیرساختهای اجتماعی، حمل و نقل و صنایع میگردد .همچنین حجم فراوان ذرات حمل شده به تروپسفر، بیلان انرژی را تحت تأثیر قرار میدهد که متعاقب آن شرایط آبوهوایی و اقلیم آن ناحیه نیز تحت تأثیر قرار میگیرد .اهمیت ژئومورفولوژیکی طوفانهای گردوغبار بخاطر نقش آنها در فرسایشورسوبگذاری است. وجود بیابانهای وسیع در کشورهای عربستان، عراق ، سوریه و ایران نمونه هایی از این مناطق هستند ؟دورههای خشکسالی طولانی و دخال های غیر اصولی در محیط زیست میتواند احتمال بروز این پدیده را افزایش دهد.
گردوغبار کیفیت هوا را کاهش میدهد.گاهی وقوع شدیداین پدیده باعث کاهش میدان دید تا کمتر از1000 m میشود “Sivakumar؟ ,2005 - تخمین زده میشود هر سال حدود 5 × 108 تن گردوغباردر جو ،پخش میشود . برآورد ها نشان میدهد که صحرای بزرگ آفریقا به تنهایی 3/3 108تن گردوغبار در جو زمین رها میسازد که % 66 کل گردوغبار جوی را شامل میشود - ذوالفقاری وهمکاران ،. - 1390 گردوغبار جوی میتواند تا 4000کیلومتر دورتر از منشاء تشکیل نیز جابجا شود . - Kutiel & Furman,2003 - این آسیبها بیش از هر چیز زندگی عادی را در این مناطق مختل کرده و لطمههای بهداشتی، اقتصادی و توسعهای را به دنبال دارد و مشکلات متعددی را در حوزههای کشاورزی، سلامت، محیط زیست، صنعت و غیره بوجود آورده است که موجب نارضایتی اجتماعی و شهروندی و کاهش تولید و بهرهوری، مهاجرت اجباری و درنهایت ایجاد نگاه منفی به دستگاههای رسمی به دلیل عدم توانایی در حل مسئله میشود - قناد، - 1389 .
فراوانی رخداد گردوغبار در مناطق خشک و نیمهخشک به مراتب بیشتر بوده و شرایط زندگی را در بسیاری از کشورهای مناطق خشک و نیمهخشک آسیا به طور چشمگیری تحتتأثیر قرار داده است - وعباسی و همکاران،. - 1378از مهمترین بحرانهای زیست محیطی در مناطق خشک ونیمه خشک پدیده مخرب بیابانزایی و فرسایش بادی است که وقوع طوفانهای گردوغبار و حرکت ریزگردها ازپیامدهای آن محسوب میشود. وسعت خسارات این پدیده تنها محدود به تهدید اراضی کشاورزی ومناطق صنعتی نبوده بلکه با مختل نمودن زندگی عادی شهروندان آشکارا تبدیل به یک تهدیدجدی زیستمحیطی شده و واکنش افکار عمومی را به دنبال داشته است .در زمینه بحران ریزگردها باتوجه به حاد شدن عواقب آن ، موانع و چالشهای موجود، برای ایجاد همکاری وهمگرایی، برای غلبه بر این بحران باید یکسری راهحل ها وپیشنهادات ارائه گردد وسپس این فرضیه مطرح می-شود که وجودبحران ها و کشمکشهای سیاسی، فقدان ساختار منطقه ای مطلوب با مشارکت همه طرفهای درگیر، به همراه عوامل اقلیمی نظیر وقوع خشکسالی، خشکشدن تالاب ها و...شرایط نامساعدی را برای مدیریت این بحران رقم زده است .
به طور کلی میتوان گفت حل بحرانهای زیست محیطی به مجموعه ای از عوامل نظیر اجماع سازی، به کارگیری دیپلماسی چندجانبه و نیز بهرهگیری مطلوب از نهادها، قواعد و رژیمهای بین المللی نیاز دارد که در شرایط کنونی چندان مهیا به نظر نمیرسد، از این رو دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در این بخش نیازمند تحرک تازه و فراگیر به منظور ترغیب کشورهای منطقه به همکاری چندجانبه در راستای مقابله عملی با بحران ریزگردها است که در این میان تأکید برمفاد حقوق بین الملل محیط زیست در قالب کنوانسیون ها و پروتکلهای بین المللی، استفاده از اهرمهای مذاکراتی و سیاسی ضروری مینماید روش مطالعه : این مطالعه مروری بر مطالعات انجام شده در زمینهی - ریزگرد ها واثرات زیست محیطی آنها - است .لذا بامطالعه وجستجوی منابع کتابخانه ای مانند پایان نامه ، مقالات ،کتاب وهمچنین با مطالعه سایتهای اینترنتی مطالب مرتبط در خصوص - ریزگردها واثرات زیست محیطی آنها - جمع آوری گردید .
نتایج وبحث
منشا ریزگرد ها: منشأ اصلی ورود ریزگردها به اتمسفر، صحراهای صحارا از آفریقااست که باعث ورود بیش از700میلیون تن ذره به هوا میشود - . - Schesinger et al , 2006 خاورمیانه، آسیای جنوب غربی، استرالیا، مغولستان، هندوستان و پهنهی وسیعی از قاره آمریکا کانونهای عمده گردوخاک کره زمین هستند ، کمربندهای گرد وخاک در نیمکره شمالی از اقیانوس اطلس تا حدود چین یعنی روی کمربند بیابانی کره زمین قرار گرفتهاند. کشورهای ایران ، سودان ، عراق ،عربستان سعودی وتمام کشورهای حوزه خلیج فارس در دسته اول، قرار میگیرند و نشانگر بالاترین فراوانی وقوع طوفانهای گردوغبار در منطقه است. ایران درکمربند خشک و نیمه خشک کره زمین واقع شده و بخش بزرگی از مساحت آن را بیابانهای خشک و بیآب وعلف تشکیل میدهد، از سوی دیگر در فاصله نزدیکی از این کشور، بیابانهای کشورهایی مثل عراق، سوریه ، اردن، عربستان سعودی ، کویت ،عمان و امارات متحده عربی قرار دارد .
همچنین فاصله زیادی از بیابانهای گسترده شمال آفریقا ندارد طبق چ نظر بسیاری از محققان ، تشکیل اغلب طوفانهای گردوغباری در ایران به ویژه در بخشهای غربی ایران که در مجاورت بیابانهای وسیع قرار دارند ماهیت سیاره ای داشته و بنا بر نتایج بسیاری از تحقیقات ، از شمال آفریقا، وشبهجزیره عربستان و بیابانهای عراق و سوریه و دیگر مناطق دور و نزدیک سرچشمه میگیرد با شناسایی مسیرهای جابجایی گردوغبار به غرب ایران میتوان حدود کلی کانونهای این پدیده را دو منشأ اساسی که عامل این پدیده در غرب و جنوب غربی ایران است، در وهله اول، صحراهای شمال غربی عراق و شرق سوریه و در وهله دوم، صحراهای شرق و جنوب شرقی عربستان هستند - درویشی بلورانی و دیگران - 1390 .
کانونهای گرد و غبار در منطقه خاورمیانه در دو دهه اخیر تحت تأثیر فعالیتهای انسانی افزایش یافته است، به طوری که در اوایل قرن بیستم طبق تحقیقات و بررسیها بر روی آخرین منشاء توفانهای مناطق انجام گرفته توسط محققی به نام» ویلی کرسون «جنوب غربی ایران و کشورهای سوریه و عراق در بین سالهای 63 تا 67 پراکنش مکانی، و منشأهای گرد و غبار در سال 1368 حدود14 کانون منفرد تعیین شده است. در حالی که تعداد این مکانها در سال 1387 به بیش از 50 منشأ افزایش یافته است و پیش بینی میشود در آینده افزایش یابد - درویش، - 1388که دلایل آن به کاهش نزولاتجوّی، کاهش رطوبت، افزایش دما و همچنین گسترش بیابانها برمی-گردد. بروز نابسامانیهای سیاسی و اشغال عراق از دهه 90 میلادی ازجمله این تنشها به شمار میرود. وضعیت سرانجام نامشخص قطعنامه 598 و موضوع حق آب عراق در تأمین آبی تالابهای هورالعظیم، هورالحمار و هویزه نیز مزید بر علت است. به این ترتیب وجود اختلافات هیدروپلیتیک میان کشورهای عراق و ترکیه، عراق و سوریه، عراق و ایران و طرح برخی انتظارات از سوی طرف عراقی، ازجمله موانع شکل گیری همگرایی در غلبه بر بحرانهای زیست محیطی است.
