بخشی از مقاله
بهره گيري ازکنوانسيون ارزيابي اثرات زيست محيطي فرامرزي (ESPOO )در جهت حل مشکلات زيست محيطي با ماهيت فرامرزي در درياي خزر
چکيده
درياي خزر بعنوان بزرگترين درياچه جهان ، محصور بين ٥ کشور ساحلي جمهوري اسلامي ايران ، جمهوري فدراتيو روسيه ، آذربايجان ، قزاقستان و ترکمنستان با مساحت تقريبي ٤٠٠,٠٠٠ کيلومترمربع است که به سرعت با ترکيبي از منابع آلوده کننده زميني ، رودخانه اي و دريايي به مخاطره افتاده است . اين درياچه ، بدليل منابع زيستي و غيرزيستي ارزشمند نسبت به گذشته ، اهميت بيشتري يافته است . از يک سو، وجود ذخاير نفت خام و گاز موجود در آن که بدون رعايت ملاحظات محيط زيستي بدست بعضي از کشورهاي حاشيه سواحل مورد استخراج و بهره برداري قرار مي گيرند و موجب آلوده شدن محيط مي شود و از سوي ديگر منابع آلاينده اي که در سواحل آن جاي دارند نظير آلاينده هايي که از مرکز صنعتي ، زمين هاي کشاورزي و پساب هاي شهري به محيط آبي بسته اي همچون کاسپين سرازير مي شوند موجب مي گردند که درياي کاسپين ، بعنوان يک محيط بسته با فشارهاي روزافزوني روبرو شود و اين مساله نيازمند توجه بيشتر کشورهاي منطقه و مساعدت سازمانهاي بين المللي ذيربط محيط زيستي است . لازم به ذکر است که عمده مشکلات محيط زيستي در اين دريا، ماهيت فرامرزي داشته و بدون همکاريهاي منطقه اي حل مشکلات محيط زيستي آن ، امکان پذير نيست .
دستيابي به توسعه پايدار در اين اکوسيستم حساس متضمن فرصتهايي براي تلفيق طرحهاي موجود و برنامه هاي مديريتي و حفاظتي در کشورهاي ساحلي درياي کاسپين مي باشد و ارزيابي اثرات محيط زيستي در جهت دستيابي به چنين هدفي عمل مي نمايند، در صورتيکه از ابتدا، ملاحظات محيط زيستي در برنامه هاي توسعه انجام شده توسط کشورهاي ساحلي مدنظر قرار گيرد، از بروز تأثيرات نامطلوب و زيانبار بر اين اکوسيستم جلوگيري خواهد شد.
در حال حاضر تنها چارچوب قانوني که در زمينه همکاريهاي محيط زيستي بين کشورهاي ساحلي درياي خزر وجود دارد کنوانسيون حفاظت از محيط زيست درياي کاسپين يا کنوانسيون تهران است که در آبان ماه ١٣٨٢ در تهران به امضاي تمامي کشورهاي عضو رسيده است و در حال حاضر، چهار کشور ساحلي درياي کاسپين (جمهوري اسلامي ايران ،قزاقستان ، فدراتيو روسيه و ترکمنستان ) کنوانسيون تهران را مورد تصويب قرار داده اند و جمهوري آذربايجان نيز در حال تصويب اين کنوانسيون است . ٩٠ روز پس از تصويب کنوانسيون تهران توسط هر پنج کشور ساحلي ، اين کنوانسيون لازم الاجرا خواهد گرديد. با وجود آنکه در متن کنوانسيون حفاظت محيط زيست درياي کاسپين ، به لزوم همکاريهاي منطقه اي در زمينه EIA اشاره شده است ، اما جزئياتي در مورد مسئوليت کشورها، نحوه همکاري و فعاليتهايي که شامل EIA خواهد بود در متن کنوانسيون ذکر نشده است
واژه هاي کليدي : نيترات ، آب آشاميدني ، تبادل يوني ، اسمز معکوس .
مقدمه
درياي خزر، از بزرگترين و غني ترين آبهاي بسته جهان است و با دارا بودن موقعيت جغرافيايي خاص خود در منطقه از نظر تأثيرات آب و هوايي ، حمل و نقل دريايي ، توسعه و برنامه ريزي صنعت توريسم ، صنايع وابسته به شيلات و کشاورزي و دارابودن منابع مهم نفتي براي پنج کشور ساحليش داراي اهميت بسزايي است .
هم اکنون اين پيکره آبي محصور با قدرت خودپالايي محدود، تحت فشار آلاينده هاي مختلفي قرار دارد که باعث خواهد شد در آينده اي نه چندان دور، تهي از تمامي نعمات و بهره هايي شود که براي ساحل نشينان همسايه به ارمغان آورده بود. توجه به خصوصيات ، ويژگي ها، مشکلات محيط زيستي و حساسيتهاي اين منطقه ، ضرورت انطباق هر چه بيشتر هرگونه برنامه توسعه با توان واقعي محيط و انجام ارزيابيهاي محيط زيستي پروژه هاي توسعه را در اين منطقه به ضرورتي اجتناب ناپذير تبديل کرده است . در اين نوشتار، تلاش شده است تا با شناساندن کنوانسيون ارزيابي اثرات محيط زيستي فرامرزي (ESPOO) و نيز بهره گيري از اين کنوانسيون ، به ارائه راه کارهايي قانوني ، در راستاي کاهش اثرات محيط زيستي فرامرزي و نيز ارتقاء همکاريهاي منطقه اي در اين اکوسيستم منحصر به فرد، دست يافت .
روش تحقيق
درخصوص تکميل اين تحقيق ابتدا کليه اطلاعات از طريق مراجعه به کتابخانه هاي مربوطه وشرکت در Workshop آموزشي در اين خصوص و مصاحبه مستقيم با کليه متخصصين ذيربط از جمله دبير دبيرخانه کنوانسيون ESPOO ، مدير اجرايي برنامه محيط زيست درياي کاسپين و مراجعه به سايتهاي اينترتي مرتبط از جمله سايت CEP و مطالعه گزارشات ادواري دبيرخانه کنوانسيون ESPOO و برنامه محيط زيست درياي کاسپين CEP بدست آمده است . کليه اطلاعات فوق به صورت توصيفي بررسي و سپس با توجه به اهداف تحقيق طبقه بندي شده است . سپس با اتکا به دانش نظري و يافته هاي بدست آمده ، يک مدل آرماني ايجاد نموده و نتايج جمع آوري شده مورد مقايسه قرار گرفته اند.
بنابراين ، روش تحقيق اين مقاله روش نظري ـ توصيفي ـ مقايسه اي است که با استناد به منابع کتابخانه اي و اسناد موجود در اينترنت صورت پذيرفته و نتايج استخراج و ارائه شده است .
بررسي ها
علوم و تکنولوژي محيط زيست بررسي هاي انجام گرفته نشانگر آن است که درياي کاسپين ، به عنوان بزرگترين و با ارزش ترين زيست بوم آبي جهان ، به دليل محصور بودن و نداشتن طرحهاي خروجي به ساير آبراهها از محيط زيست شکننده اي برخوردار است و با مشکلات روز افزوني در زمينه آلودگي محيط زيست روبرو است که ادامه اين آلودگيها، خسارات جبران ناپذيري را دربر خواهد داشت . شرايط محيط زيستي اين دريا، در حال حاضر تحت تأثير عملکردهاي بي ملاحظه کشورهاي ساحلي بهره بردار، قرار گرفته است .
تمايل به استفاده هر چه بيشتر از منابع با ارزش بخصوص منابع نفت و گاز اين منطقه از يک سو و نبود توافق هاي الزام آور حقوق محيط زيست ويژه اين دريا، از سوي ديگر آسيب هاي زيادي را بر پيکر محيط زيست اين دريا، درپي داشته است . به طور کلي ، عمده ترين مشکلات زيست محيطي با ماهيت فرامرزي در کل منطقه درياي کاسپين را مي توان چنين طبقه بندي نمود:
الف - گسترش روزافزون فعاليتهاي توسعه ، بدون لحاظ نمودن ملاحظات زيست محيطي در سواحل
ب ـ طيف متنوع آلودگي ها (ناشي از فعاليتهاي مستقر در خشکي و دريا) شامل موارد زير :
١- ورود منابع آلاينده از طريق جريان سطحي رودخانه ها( پسابها و فاضلابهاي شهري ، صنعتي ، کشاورزي )
٢- منابع آلاينده ناشي از کشتيراني
٣- منابع آلاينده ناشي از اکتشاف و بهره برداري از دريا
٤- انتقال نفت و گاز از بستر دريا و تاثيرات زيان بار آن ج ـ بهره برداري هاي بي رويه از بستر و زير بستر و منابع آبزي
دـ بالاآمدن سطح دريا
همه کشورهاي ساحلي درياي کاسپين ، مشکلات محيط زيستي با ماهيت فرامرزي مشترکي دارند، (صرفنظر از آلودگي شده و يا دريافت کننده بودن ) اين واقعيت به قوت خود باقي است که هيچ کشوري به تنهايي قادر به غلبه بر اين مشکلات نيست .
اين تهديدات مشترک به منابع زيستي و محيط زيست نيازمند همکاري کامل و هماهنگي در سطح منطقه است . حل اين مشکلات محيط زيستي در درياي کاسپين ميسر نخواهد شد مگر با توجه بيشتر کشورهاي منطقه که هر يک کم و بيش در برهم ريختگي تعادل محيط آن نقش داشته و اينک نيز هر يک مي توانند با پيگيري مستمر و هماهنگي در کنترل ، و مقابله با تخريب اين محيط محصور دريايي همراه با مساعدت هاي سازمانهاي بين المللي ذيربط محيط زيستي نقش سازنده اي را ايفا نمايند
تلاشهاي بين المللي جهت کاهش اثرات نامطلوب محيط زيستي فرامرزي و اهميت اتخاذ سياستهاي آينده نگر و لزوم ارتقاي همکاريهاي بين المللي منجر به شکل گيري کنوانسيوني درخصوص ارزيابي اثرات محيط زيستي فرامرزي موسوم به کنوانسيون ESPOO شد. اين کنوانسيون در فوريه ١٩٩١ در ميان اعضاي کميسيون اروپا به تصويب رسيد و در سپتامبر ١٩٩٧ اجرايي شد.
اين کنوانسيون اولين سند قانوني است که حقوق و وظايف اعضاء را با توجه به اثرات فرامرزي فعاليتهاي پيشنهادي مشخص مي کند و شيوه هايي را در قالب فرامرزي براي مقابله با اثرات محيط زيستي فرامرزي فعاليتهاي پيشنهادي ارائه مي نمايد. اين کنوانسيون بعنوان يکي از معدود ابزارهاي حقوقي بين المللي مرتبط با آثار فرامرزي ناشي از فعاليتهاي توسعه است که اميد مي رود با بهره گيري از آن بتوان اقداماتي را در خصوص حل معضلات محيط زيستي ناشي از پروژه هاي توسعه در درياي کاسپين انجام داد.
گرچه چالشها در زمينه حل مشکلات محيط زيستي درياي کاسپين سخت است ، معذالک دولتهاي مذکور تمايل روشني را براي شروع فرآيند برخورد با مسائل محيط زيستي در يک سطح منطقه اي به نمايش گذاشته اند.
دستاورد اين تلاشها شکل گيري برنامه محيط زيست درياي کاسپين ١(CEP) بود که مانند يک چتر حمايتي بين المللي - منطقه اي ، نقش مؤثري در صيانت و بازسازي محيط زيست در معرض تهديد درياي کاسپين در سطح منطقه ايفا نموده است . شايان ذکر است که نقش برنامه محيط زيست درياي کاسپين در تهيه کنوانسيون منطقه اي حفاظت از محيط زيست اين دريا (کنوانسيون تهران ) بسيار قابل توجه است . اين کنوانسيون در واقع اولين قرارداد حقوقي پنج جانبه ميان کشورهاي ساحلي درياي کاسپين بود که در دستور کار اين کشورها واقع شد. براي تهيه متن اين کنوانسيون ، هشت گردهمايي از سال ٩٥ با شرکت نمايندگان و کارشناسان ٥ کشور ساحلي درياي کاسپين و سازمانهاي بين المللي از جمله يونپ تشکيل شد. سرانجام پس از نهايي شدن متن کنوانسيون مراسم امضاي آن در فوريه ٢٠٠٣ در تهران برگزار گرديد و به امضاي نمايندگان تام الاختيار پنج کشور ساحلي درياي کاسپين رسيد.امضاي کنوانسيون حفاظت از محيط زيست درياي کاسپين در تهران گام مثبتي در راه همسوشدن مواضع کشورهاي ساحلي بود.
در حال حاضر به جز کشور آذربايجان ، چهار کشور ديگر ساحلي درياي کاسپين اين کنوانسيون را تصويب نموده اند. اميد مي رود که اين کنوانسيون در آينده نزديکي به مرحله اجرايي در آيد.
براي مقاصد اين کنوانسيون ، هشت پروتکل در نظر گرفته شده است که ، براساس نتايج حاصل از اولين اجلاس نمايندگان کشورهاي امضاءکننده کنوانسيون تهران درخصوص اولويت گذاري پروتکل هاي اين کنوانسيون از ميان هشت پروتکل ، ٤ پروتکل زير انتخاب شده است .
- پروتکل مربوط به آلودگيهاي ناشي از فعاليتها در خشکي
- پروتکل حفاظت از تنوع زيستي
- پروتکل همکاريهاي منطقه اي براي مقابله با آلودگي هاي نفتي در شرايط اضطراري
- پروتکل اثرات زيست محيطي فرامرزي
پروتکل اثرات زيست محيطي فرامرزي کنوانسيون تهران که در صورت لازم الاجرا شدن ، تنها پشتوانه قانوني در خصوص ارزيابي اثرات زيست محيطي فرامرزي فعاليتهاي توسعه در درياي کاسپين خواهد بود که داراي ارتباط تنگاتنگي با نحوه عملکرد کنوانسيون ESPOO در اين منطقه است . بنابراين ، به منطور بهره گيري از کنوانسيون مذکور، در جهت حل مشکلات محيط زيستي با ماهيت فرامرزي در درياي کاسپين ، کشورهاي عضو کنوانسيون تهران ، مي بايست در جهت تحقق اين پروتکل بکوشند. لازم به ذکر است که ، متن اين پروتکل در مرحله پيش نويس بوده و هنوز نهايي شده است و اميد مي رود به زودي لازم الاجرا شود.
نتيجه گيري
نگرش عميق به موقعيت درياي کاسپين و سواحل آن ، وضعيت موجود محيط زيست ، مشکلات عديده فعلي (خصوصاً مشکلات اقتصادي ) جوامع ساحل نشين آن و در نهايت ، بهره برداريهاي غيراصولي از منابع دريايي و خشکي آن ، نشانگر آن است که توسعه در اين منطقه ، امري اجتناب ناپذير است و پيامدهاي ناشي از آن نيز غير قابل انکار است . شايان ذکر است که ، مشکلات و مصائب محيط زيستي که در حال حاضر درخصوص درياي کاسپين و سواحل آن مواجه هستيم اکثراً ساخته دست بشر و ناشي از سياست گذاريهاي ناصحيح و عدم رعايت ملاحظات محيط زيستي است . احساس نگراني در حفاظت از محيط زيست درياي کاسپين در برابر آلودگي هاي مختلف بالاخص آلودگي هاي ناشي از فعاليت هاي نفتي نزد کشورهاي ساحلي کاسپين همزمان با توسعه برنامه هاي اکتشاف و استخراج و تردد نفت کشها، اتخاذ ملاحظات محيط زيستي همزمان با اجراي پروژه هاي توسعه در اين دريا را، ضروري مي نمايد. پس مي توان نتيجه گرفت که مؤثرترين راه کار مديريتي مشکلات در درياي کاسپين ، انجام ارزيابي اثرات محيط زيستي EIA قبل از شروع پروژه هاي انجام شده داراي اثرات فرامرزي توسط کشورهاي ساحلي بالاخص پروژه هاي اکتشاف ، استخراج و حمل و نقل نفت در درياي کاسپين است .
با توجه به وضعيت ويژه اکوسيستم کاسپين ، قوانين ملي که اصول و قواعد EIA را تعيين مي کنند در کشورهاي ساحلي اين منطقه از اهميت زيادي برخوردار است .
هر چند قوانين مربوط به ارزيابي اثرات محيط زيستي (EIA) ، در قوانين همه ممالک ساحلي درياي کاسپين ظاهر شده است وليکن ، به شکل کنوني آن که اخيراً در دهه ٩٠ طبق شيوه هاي بين المللي در قوانين اين کشورها اصلاح شده نمي باشد. هر چند که بعضي از کشورهاي ساحلي درياي کاسپين ، عضو کنوانسيون ارزيابي اثرات محيط زيستي در زمينه فرامرزي (ESPOO)
