بخشی از مقاله
چکیده
سالانه افزون بر 50 میلیارد متر مکعب سیلاب رودخانههای سرزمین ما به هدر میرود و زیان مالی و تلفات ناشی از آن به میلیاردها و دهها نفر بالغ می گردد. این در حالی است که نزدیک به 90 درصد پهنه سرزمین ما با کمبود آب روبرو است. مردمان مناطق خشک و نیمه خشک به منظور تامین آب مورد نیاز خود برای مصارف کشاورزی، شرب و خانگی مجبور هستند از آب حاصل از بارش ها استفاده کنند . مردمان هوشمند مناطق خشک و نیمه خشک از سالیان دراز خود را با محیط سخت و خشن سازگار کرده اند. تنها منبع آب قابل دسترس برای آبیاری، سیلاب ها و جریان های موقتی می باشد. این مردمان پخش سیلاب و آبیاری سیلابی را به عنوان اساس زندگی شان انتخاب کرده اند.
پیشینه آبیاری سیلابی که پیامد آن در بسیاری از مناطق، علاوه بر آبیاری مزارع، تغذیه مصنوعی آبخوان ها می باشد، به زمان ورود آریایی ها و پیش از اختراع کاریز بر می گردد - کوثر، . - 1374 زراعت سیلابی در استان های سیستان و بلوچستان، بوشهر ، فارس و خراسان نمودی از کاربری به جا و به هنگام سیل است. یک نمونه مهم از زراعت سیلابی در دشت ایزدخواست زرین دشت در جنوب ایران یافت می شود. این دشت 70 هزار هکتار وسعت داشته و شامل 9 روستاست که دارای 40 هزار هکتار زراعت سیلابی می باشد.
بافت خاک Sandy clay loam تا Clay loam میباشد. شیب عمومی منطقه 4-3 در ده هزار می باشد. برزگران هوشمند این منطقه طی سالیان دراز از سیلاب به نحو مطلوب برای آبیاری گندم و جو و باغ های نخل خود سود جسته اند. آنها به شیوه های سنتی و تاء بستن - روبن - اقدام به انحراف سیلاب از رودخانه ها و مسیل های فصلی کرده اند و مزارع گندم و جو و باغ های نخل خود را به صورت حوضچه های بسیار پهناور در می آورند و با استفاده از سیلاب خاک حوضچهها را سیراب می کنند.
در پاییز بعد از پاشیدن بذر روی زمین تنها با یک بار دیسک زدن بستر بذر و گیاه را ایجاد کرده و اقدام به کاشت جو و گندم میکنند. میا نگین برداشت جو و گندم در هکتار 2 /5 تن می باشد. در دشت مذکور سیلاب به صورت دشت مال منطقه را سیراب و آب اضافی در پایین دست با صورت دریاچهای عظیم انباشته می گردد. قرار دادن مرز پایینی حوضچه ها روی خطوط تراز، شخم عمیق، برافراشتن بادشکن ها با گونه های مناسب و سازگار، تغذیه مصنوعی آبخوانها، ساختن آب انبار و آبشخور در مزارع، شرایط زندگی این کشاورزان سختکوش را بهبود میبخشد.
مقدمه
جامعه امروز و فردای بشری مواجه با یکی از دشوارترین مشکلات جهانی خود، مشکل آب می باشد. وضع کنونی مصرف آب که باید آنرا مصرف نادرست خواند به مدیریت اندیشیده و ماهرانه نیاز دارد تا از مشکلات اجتماعی و زیست محیطی ناشی از آن اجتناب شود. مردم در گذشته به طور طبیعی و طی قرن های متمادی تکنولوژی مناسب تهیه و توزیع آب را به دست آورده اند . استفاده از سیلاب و جریان های موقتی برای کشاورزی در مناطق خشک و نیمه خشک نشانه درک اهمیت و ارزش آب برای ساکنان این مناطق بوده، که نمونههای متعددی از آن گزارش شده است. ایرانیان از گذشتههای دور با لمس واقعیت خشکی به تجربه و به روشهای بسیاری برای استحصال آب، گسترش کشاورزی و بیابانزدایی دست یافته و نه تنها خود را با طبیعت سخت سازگار دادهاند بلکه در بسیاری از موارد بر آن غلبه کردهاند.
مردم خراسان با ایجاد بندسارها از سالیان سال با خشکی جنگیده اند. آنان علاوه بر قناتها با احداث بندسار، سیلابها و روان آب دامنهها را نیز برای تولید محصولات مورد نیاز خود مورد استفاده قرار داده اند. گرچه تمامی بندسارها بر مبنای مجموعه ای از اصول کلی بنا شده است و اهداف مشابهی دارند ولی آنها با توجه به شرایط محیطی اقدام به ایجاد بندسارهای متفاوتی کردهاند عربخدری، . - 1374 - مردم سیستان و بلوچستان با خوشاب و هوتکهای خود سالیان سال با کم آبی و با طبیعت کنار آمدهاند. خوشابها تکنیکهای محلی منطقه برای مهار کردن سیلاب است که در عرض بستر جریان های تند و متلاطم از خاک ساخته میشود.
یکی از نمونه های مهم سازگاری با طبیعت و مقاومت در برابر خشکی و خشکسالی استفاده بهینه از سیلاب در جنوب غربی داراب است. برزگران دشت ایزد خواست و مزیجان زرین دشت از سالیان سال با سیلاب زیسته اند و نان خویش را با سیلاب کسب کرده اند، آنان از دیر باز برای تامین آب کشاورزی به نحو احسن از سیلاب بهره جستهاند و محصولی با کمیت و کیفیت بالا به دست آوردهاند. شیوه های جمع آوری باران و سیلاب برای کشاورزی در سراسر منطقه وسیعی از آمریکای شمالی، در تمام کوه ها و حوضه های شمال غربی مکزیک و در سراسر تمدنهایی که در جنوب کوهستان های مرکزی مکزیک شکوفا شدند به شکلی وسیع اجرا میشوند.
این شیوهها را در تمام نقاط خاورمیانه، شمال آفریقا، چین و هند باستان نیز به کار می بستند - ابریشمی، . - 1368 هرچند کیفیت ناپایدار برخی از این بناها اجازه نمی دهد از قدمت آنها ارزیابی دقیقی صورت پذیرد، ولی شواهد باستان شناسی معاصر مبین آن است که جمعآوری آب باران تا قرن یازدهم میلادی در همه جا متداول بوده است. این شیوه اولیه، زراعت در مناطق خشک و نیمه خشک را ممکن ساختند، در غیر این صورت چه بسا زراعت و اسکان دائمی در این نواحی میسر نمیشد. در مورد نحوه استفاده از سیلاب و بستن تاء - روبن - در دشت ایزد خواست زرین دشت اطلاعات دقیقی موجود نمی باشد، زیرا مطالعات خاصی در مورد آن انجام نگرفته است. به علاوه بناهای سنگی و ناپایدار تاء ها چنین چیزی را از قدمت آنها نمی دهد و ارزیابی دقیقی را نمیتوان به عمل آورد. کوثر، - 1991 - قدمت تغذیه آبهای زیرزمینی در ایران را به 300 سال پیش از این مربوط میداند.
موقعیت و اوضاع جغرافیایی
دشت یا کفه ایزدخواست زرین دشت در 90 کیلومتری جنوب غربی داراب واقع شده است و موقعیت آن بین طولهای 53° 49" و 46" 54° و عرض های 28° 27" و 28° 29" می باشد که از لحاظ شکل ظاهری دارای درازای بسیار زیاد نسبت به عرض آن که خیلی کم است، می باشد - نگاره. - 1 جهت آن از شمال غرب به جنوب شرق می باشد. این دشت دارای 9 روستای دوبران، شهر پیر، دهنو، چاه زبر، بن دشت، گلکویه، نصیرخانی، پنج چاه و دره شور می باشد. شغل اصلی ساکنان منطقه دامپروری و کشاورزی دیم است، که در کنار آن مقداری کشاورزی فاریاب نیز دیده می شود . کشت اصلی منطقه گندم و جو می باشد. مساحت کل حوضه آبریز 1399 کیلومتر مربع است که از این مقدار 669 کیلومتر آن دشت، و بقیه را ارتفاعات تشکیل میدهد. مقدار بارندگی در منطقه حدود 235 میلیمتر تخمین زده میشود.
زمینشناسی منطقه
از نظر زمین شناسی این منطقه در قسمت آرام چین خوردگی زاگرس است که از قدیم به جدید به شرح زیر می باشد، استاکلین و ستودهنیا . - 1977 -
-1 قدیمی ترین تشکیلات در این خوضه تشکیلات هرمز می باشد که به صورت دو بیرون زدگی در قسمت شمال و مرکز دشت رخنمون داشته و مربوط به کامبرین و پرکامبرین زاگرس میباشد.
-2 گروه بنگستان که تشکیلات آن شامل کژدمی، سروک، سورگاه و ایلام می باشد. و به صورت باند باریکی وجود دارد و سن آن مربوط به کرتاسه بالایی است.
-3 تشکیلات گورپی، که کسترش آن بسیار کم بوده و فقط در شمال گنبد نمکی مرمز دشت به نوار باریکی وجود دارد، و مربوط به کرتاسه بالایی است.
-4 تشکیلات تاربور که گسترش آن بسیار کم می باشد و فقط در مرکز دشت قسمتی بیرون زدگی دارد و مربوط به کرتاسه بالایی دوران دوم میباشد.
-5 تشکیلات آسماری جهرم که گسترش آن بسیار زیاد است و در منطقه از لحاظ گسترش بعد از تشکیلات فارس قرار گرفته و سن آنها مربوط به پالئوسن- میوسن میباشد.
-6 تشکیلات رازک که فقط در قسمت غربی دشت رخنمون شده و سن آنها الیگومیوسن میباشد.
-7 بخش گوری که در زیر تشکیلات میشان و بر روی بخشهای مول وچمپه قرار گرفته و سن آن میوسن میانی است.
-8 تشکیلات میشان که بیرون زدگی آن فقط در قسمت شمال شرقی دشت بوده و مربوط به میوسن میانی تا پایانی است.
-9 تشکیلات آغاجاری که گسترش آن نسبتاً زیاد است. و در قسمت شمال شرق و شمال و شمال غرب و جنوب شرق دشت فراوان یافت میشود.
-10 تشکیلات بختیاری که گسترش آن به اندازه آغاجاری می باشد و در شمال شرقی و شمال، شمال غرب و جنوب غرب دشت بیرونزدگی داشته و مربوط به میوپلیوستوسن می باشد.
-11 تراس و آبرفت، آخرین و جدیدترین تشکیلات دشت میباشد که مربوط به عصر حاضر است. اصلی ترین مسیلهای خشکی که وارد کفه دشت ایزدخواست میگردد عبارتند: از مسیل خشک انگبینه در غرب روستای دوبران، مسیل خشک چاه زبر در نزدیکی روستای چاه زبر که از شمال وارد آن می شود و مسیل خشک گلکویه که در نزدیکی روستای گلکویه و از جنوب وارد آن می شود. چون تمام این مسیلها از تشکیلات فارس سرچشمه میگیرند و این تشکیلات دارای نفوذپذیری کم و قدرت راهاندازی سیلاب زیاد میباشد و در مواقع پربارانی بده این مسیل قابل ملاحظه میباشد. بعلت وضعیت زمین شناسی و پستی و بلندی خاص، تمام مسیل های منطقه وارد دشت شده به صورت پخش سیلاب عمل میکنند. بنابراین تمام آبهای سطحی منطقه روی زمین های دشت پخش شده و مقداری نیز در داخل خاک نفوذ کرده و آب های زیرزمینی منطقه را تقویت مینماید. ضخامت آبرفت در بعضی نقاط به 300 متر هم می رسد - بینام،. - 1366
روش کار
دشت ایزدخواست داراب حدود 40000 هکتار زمین بسیار مسطح قابل کشاورزی دارد که با استفاده از سیلاب آبیاری میگردند و به صورت پخش سیلاب عمل می کنند. مردم هوشمند و سخت کوش این این منطقه با ایجاد تاءها - روبن بستن - اقدام به انحراف سیلاب رودخانه انگبینه و دیگر مسیل ها می نمایند . تاء عبارت است از کانال هایی که دارای یک دهانه آبگیر جهت انحراف سیلاب از رودخانه می باشد، و آب را از طریق این کانال ها به زمین های اطراف که به صورت حوضچه هایی پهناور در آمده اند می برد . و از این طریق مزارع گندم و جو سیراب می نماید و مردم منطقه تشکیل قرعه هایی را میدهند و از این طریق مدیریت آبخیزها را تثبیت میکنند.
طول کانالهای ایجاد شده ممکن است تا 3000 متر هم برسد. یک تاء ممکن است یک قرعه 300 هکتاری را که به صورت مشارکتی مدیریت میگردد، سیراب و آبیاری نماید. قرعه به تعداد افرادی که به صورت مشارکتی سامانه زراعت سیلابی را ایجاد و در اداره و برداشت و درآمدها سهیم می باشند قرعه گفته میشود. افرادی که یک قرعه را به صورت مشارکتی اداره میکنند از 3 تا 10 نفر متغیر میباشد - نگاره 2و. - 3
