بخشی از مقاله
چکیده
بلاغت با تصویرهای زیباشناسانهای که در لفظ و معنای کلام دارد، با شیوهها و سبکهای زبانی قابل پژوهش، بررسی وتعمّق بیشتر است تا با تحلیلهای سبکشناسانه از میان واژگان زیبا تصاویر جذّاب و شگرفی را استخراج کرد. قرآن کریم با سبک زیبای نزولش، عادت عرب ها را در ساختن و پردازش کلام فصیح و بلیغ تغییر داد و آن را در جایگاهی بسیار زیبا و روش و سبکی بسیار برتر از دیگر سخنان؛ که تصاویر گویا از مقاصد درونی سخنگوی آن دارد، قرار داده است. در مباحث علوم بلاغی مهمترین و محکمترین شواهد مثالی اندیشمندان بلاغت آیات قرآنی است که نشان دهنده ی عظمت این آیات در کاربرد این فنون و آراسته بودن لفظ و معنای آیات به آنها است. از اغراض مهم استفاده از فنون بلاغی در آیات قرآنی تأثیرگذاری سخن خداوند در جان و دل مخاطبان است تا آیات الهی در جانها و عقلهای مخاطبان جایگزین عقاید باطل و منحرف و شک و تردیدهای سست و ناپایدار شود، همچنین اظهار اعجاز بیانی آیات با آوردن کلامی آمیخته به فنون بلاغی است تا برای کسی امکان و توان آوردن مانند آن نباشد، اگرچه فصیحترین و آگاهترین مردم به سبکهای سخن و انواع فنون بلاغی و بیانی آشنا باشند. وظیفه و کارکرد تصاویر بلاغی آیات قرآنی دمیدن روح در اشیا است، تا آنها را به صورت زنده و پویا در آورده و در جان و اندیشه بشری تأثیرگذار قرار دهد. تصاویر بلاغی آیات جزء سی دارای زیبایی و سبکهای هنری پویایی است که دراین مقاله با روش ارائه شواهد آیات قرآنی به پژوهش و بررسی مهمترین آنها در ارتباط با زیباشناسی این تصاویر در آیات قرآنی جزء سی، میپردازیم.
واژگان کلیدی: زیباشناسی تصویر هنری، آیات قرآنی، فنون بلاغی، نقد ادبی.
-1 مقدمه
پردازش فنون بلاغی در آیات قرآنی بسیار زیبا و ماهرانه است و نشان دهنده کمال بلاغت و فصاحت سازنده این کلام مقدس است که از همه فنون زبانی استفاده کامل کرده است تا سخنی که با اعجاز در لفظ و معنا برای همه عصرها و نسلها همراه باشد، بیاورد. از جمله علوم قرآنی که بعد از نزول قرآن تدوین شده است و علمای بسیاری در میدان بزرگ آن هنرنمایی کردهاند، علوم بلاغت درآیات قرآنی است. در تمام کتب بلاغی مهمترین و محکمترین شواهد مثالی اندیشمندان بلاغت آیات قرآنی است که نشان دهنده عظمت این آیات در کاربرد این فنون و آراسته بودن لفظ و معنای آیات به آنها است. یکی از اغراض مهم استفاده از فنون بلاغی تأثیرگذاری سخن خداوند در جان و دل مخاطبان است تا آیات الهی در جانها و عقلهای مخاطبان جایگزین عقاید باطل و منحرف و شک و تردیدهای سست و ناپایدار شود، به همین دلیل خداوند به پیامبر خود دستور میدهد سخن بلیغ بگوید تا در دلهای مخاطبان رسوخ یابد ﴿َو و هلْ د أٖٞسْٜ وْقَٓزٕٙٝ٣ ﴾ - نساء: . - 63
از اغراض دیگر بلاغت قرآن اعجاز بیانی آن با آوردن کلامی آمیخته به فنون بلاغی است تا برای کسی امکان و توان آوردن مانند آن نباشد، اگرچه فصیحترین و آگاهترین مردم به سبکهای سخن و انواع فنون بلاغی و بیانی باشند، بنابراین متن مقدس آیات قرآن با فراوانی کاربرد این فنون مختلف به عنوان اعجاز جاویدان الهی تا روز قیامت شمرده میشود که در مقابل آن هماوردی وجود ندارد. ﴿و يئ اصَْتََٚٔ٦ اإلُْٞس َو اجُّ َفع أْنَیُسقا زٚث ٰهذا ايْٗرآن َٓیُسقنَ زٚثٙفَو يْق َى٣نََزُُّْْٜٔ َيبْٔض ٜغا﴾ ساختار بلاغت بر پایه سه دانش معانی، بیان و بدیع استحکام یافته است. در این سه دانش به لفظ و معنای کلام پرداخته میشود و عیوبی از آن جدا میگردد تا سرانجام کلام در نهایت فصاحت و بلاغت با مقتضای حال مطابقت کامل داشته باشد : «واًبالهي هل مطوس ي اً الم اً صقح عو ی تضقف احول» - هاشمی، بیتا، . - 34
بلاغت با این تعریف، تصویرهای زیباشناسانهای در لفظ و معنای کلام دارد که با شیوهها و سبکهای زبانی قابل پژوهش، بررسی و تعمق بیشتر است تا با تحلیلهای سبک شناسانه از میان واژگان زیبا تصاویر جذّاب و شگرفی را استخراج کرد. قرآن کریم با این سبک نزولش، عادت عربها را در ساختن و پردازش کلام فصیح و بلیغ تغییر داد و آن را درجایگاهی بسیار زیبا و روش و سبکی بسیار برتر از دیگر سخنان؛ که تصاویر گویا سخن از مقاصد درونی سخنگوی آن دارد، قرار داده است. تصاویر بلاغی آیات جزء سی دارای زیبایی وسبک های هنری پویایی است که دراین مقاله با روش ارائه شواهد آیات قرآنی به پژوهش و بررسی مهم ترین آنها در ارتباط با زیباشناسی این تصاویر در آیات قرآنی جزء سی، میپردازیم.
-2 روش و پیشینه تحقیق
پژوهش های قرآنی در حوزههای مختلفی از سوی اندیشمندان اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است و در تألیفات و کتابهای خود به زیبایی، شیوایی و عظمت آیات قرآن اعتراف کردهاند. یکی از حوزههای مهمی که در سالهای اخیر بیشتر مورد توجه بوده و رویکردهای زیباشناسانه ناقدان و زبان شناسان معاصر را به خود جلب نموده، جنبه زیباشناسی تصاویر بلاغی در قرآن کریم است. این موضوع را پژوهش گرانی در کتابهای زیر بیشتر مورد بحث قرار دادهاند: کتاب »تلخیص البیان فی مجازات القرآن« اثر سید رضی ، کتاب »مج٣يٝ٣ت اظٖردة ايٗرآٞٝ٥« اثر احمد یاسوف، کتاب »َ زالن٥ ايٗرآن« اثر احمد بدوی، کتاب »طِد٣ئص ايتٔبدغ ايٗرآٞدی و دامسف ايبالنٝد٥« اثر عبدالعظیم مطعنی، کتاب »الاسلوب فی الاعجاز البلاغی للقرآن الکریم«اثر محمد کریم کوّاز و مقالات متعددی که پژوهشگران علوم قرآنی در این موضوع به نگارش درآوردهاند. در این مقاله با روش تحلیلی - توصیفی و ارائه شواهد آیات قرآنی، موضوع زیباشناسی تصاویر بلاغی در آیات قرآنی جزء سی که پایه و اساس ترسیم تابلوها، صحنهها و تصاویر بینظیر قلم قدرت الهی است را مورد بررسی و تحلیل قرار دادهایم.
-3 تصاویر بلاغی آیات قرآن در جزء سی
· تصویر آستانههای سورههای جزء سی
یکی از موقعیتهایی که متکلم باید با دقت و باریک بینی سخن خود را نیکو بیان کند در ابتدای سخن است. در بلاغت به این سبک تأثیرگذار ضس آزتداء و زراف٥ آ تٜالل گفته میشود. سیوطی میگوید: حسن» ابتدا از بلاغت است، و آن چنین است که سخنگو در اول سخن جذّابیت و خوش نمایی بیاورد، زیرا آن نخستین چیزی است که به گوش شنونده میخورد، اگر از حشو و زواید پاک باشد، شنونده به آن توجه میکند و آن را درک میکند، وگرنه از آن روی گردانده هر چند که بقیه سخن در نهایت حسن و زیبایی باشد، به همین دلیل شایسته است پربارترین، سلیلسترین، رقیقترین و بهترین لفظ را از جهت نظم و سبک در آغاز سخن به کار گیرد، و روشنترین و صحیحترین معانی را اختیار کند، نوعی دیگر از ابتدای خوب را، سراقي الاستهلال نامیاندهکه أخصّ از حُسن آغاز است و آن زمانی است که اول سخن بر آنچه با
حال متکلم مناسب باشد آغاز گردد، و به آنچه برای آن سخن در نظر گرفته شده است اشاره شود.« - سیوطی، . - 335/2 :1363 تفاوت اندکی بین حسن الابتداء و سراقي الاستهلال قرار دادهاند و گفتهاند: »سراقي الاستهلال آوردن موضوعی در آغاز سخن است که با مقصود گوینده تناسب داشته و با اشاره باشد نه با تصریح« - هاشمی، بی-تا: - 420 سرآغاز سوره علق را به سراقي الاستهلال نامیدهاند، زیرا اولین سورهای است که بر پیامبر اسلامﷺ نازل شده است و در آن امر به خواندن میکند و با نام خداوند شروع میشود و در بین آن مطالبی مربوط به توحید، اثبات ذات و صفات خداوند و خبرهای دیگری آمده است. آستانههای سورههای جزء سی، مطالب جذّاب و شگرفی دارد که مخاطب را شیفته خود ساخته و تا پایان آن سورهها همراه متن سیر میکند تا به نتیجه نهایی آن برسد. این آستانهها در هفت موضوع تقسیم شدهاند که عبارتند از: .1 استفهام، با پرسشی که در ابتدای سورههای نبأ، غاشیه، شرح، فیل و ماعون آمده است مخاطب از ابتدای سوره در مقابل عظمت و بزرگی موضوعاتی مانند نبأ عظیم، خبر هولناک قیامت، بیان لطف خداوند، داستان اصحاب فیل و صفات تکذیب کننده معاد قرار میگیرد که دارای ابهام بوده و به تدریج به شرح و توضیح آن پرداخته میشود و مخاطب تا پایان سوره به جواب استفهام و عظمت آن پی میبرد.
