بخشی از مقاله
چکیده
نماز عبادتی است که طبق آیات قرآن بر انبیای پیشین از جمله: ابراهیم، موسی و عیسی واجب بوده و از دیدگاه قرآن کریم منزلت بس رفیعی دارد که هیچ عمل عبادی به پای آن نمیرسد.
در احادیث و روایات اسلامی از آن به عنوان؛ عمود دین، منهاج انبیا، بهترین اعمال، وسیلهی نجات از آتش جهنّم، اوّلین واجب الهی بر انسان، اوّلین تکلیف بر نومسلمان و آخرین وصیت پیامبرﷺ یاد شده است که بر این اساس نماز، با کلّ تاریخ بشریت در گذشته، حال و آینده پیوند دارد. این موضوع مهم قرآنی تاکنون بیشتر از جنبهی فقهی مورد بررسی پژوهشگران قرار گرفته است در حالی که اگر به جنبهای بلاغی و زیباشناختی آن در قرآن کریم توجّه شود چه بسا بتوان به اهمیّت بیشتر آن و دیگر راز و رمزهای معناییاش که تاکنون بر پژوهشگران ناگشوده مانده، پی برد.
مقالهی حاضر درصدد تبیین آیات »ص قة« به شیوهی توصیفی تحلیلی بلاغی با الهام از روش کتابهای تفسیری »دکتر فاضل صالح السامرائی« است. در معناشناسی بلاغی سعی بر این است که عبارات بر اساس اصول علم بلاغت، زبانشناسی، صرف و نحو عربی مورد نقد و بررسی قرار گیرند و در نهایت، معانی مد نظر متکلم ]االله متعال[ کشف شود. در این پژوهش، برخی از آیات »ص قة« در محورهای اعجاز رسمالخط این واژه، دلایل همنشینی یا عدمهمنشینی فعل »إىومي« با واژهی »ص قة«، اغراض تقدیم و تأخیرها و فعلیه یا اسمیه بودن این آیات به صورت تحلیلهای ابتکاری از سوی پژوهشگران، مورد نقد و بررسی قرار گرفت. در پایان این نتیجه حاصل شد که عبارت های قرآنی از رسمالخط گرفته تا همنشینی برخی واژگان با یکدیگر و سایر اصول علم بلاغت از نهایت دقّت برخوردارند و در ورای هر اسلوب قرآنی، اهداف معنایی خاصی نهفته است که پی بردن به آن ها تسلّط بر علوم یاد شده و مّتأل در آیات قرآنی را میطلبد.
واژگان کلیدی: زیباشناسی بلاغی، معناشناسی بلاغی، ص قة، نقد بلاغی.
مقدمه
واژهی »ص قة« یکی از تعبیرات قرآنی است، دانشمندان علم لغت در اینکه ریشه »صلوه«ناقصِ »واوی« است یا »یائی« اختلاف نظر دارند آنجا که تثنیه و جمع »صلوه« صلوان و صلوات میباشد، دیدگاه اول تأیید میشود - امیر رضا اشرفی، . - 87: 1389 زبان شناسان برای صلّو«» و مشتقات آن، معانی متعددی ذکر کردهاند که عبارتاند از: الف - دعا: بسیاری از اهل لغت معنای لغوی «اًصّ قة» را دعا کردن، تبریک گفتن و ستایش کردن دانسته اند و معتقدند که نماز را از آن جهت «اًصّ قة» خوانده اند که متضمن دعاست - مصطفوی،حسن، - 276/6: در قرآن کریم این ماده در باب تفصیل به همین معنا آمده است، مانند: ﴿و صِّ فٜٙٝ َّإن صٙقٰسک ٌ٘ هل ] توبه:[103 برخی محققان «ُٓشَص » در آیهی 84 سورهی توبه را به معنای دعا کردن دانسته اند و معتقدند که صلﱢ«» هرگاه با »علی« متعدی شود به معنای ثنا و دعاست. ﴿و ُٓسَِّ فٙیٰ أضد َٜٛ َ٣ت أزدا و ٓ سٗ فٙی و ه ّإهن ىٖروا ز٣هلل و ر قيف و َ٣سقا و ه ه٣ ٗقن﴾ ]توبه : [ 84
ب - آتش افروخته، گرم شدن، وارد آتش شدن، انداختن در آتش و سوزاندن: برخی دیگر از زبان شناسان معتقدند که مادهی »صالة« از »اًصالء - « آتش افروخته - اخذ شده است. صلّ» الرجل« یعنی آن با این عبادت صلاء را از خود دفع کرد. - راغب اصفهانی،1404ق - 285: طبق این نظر »ص قة« را از آن جهت »ص قة« نامیدهاند که آتش دوزخ را از انسان دورمیکند، این ادعا شاهد قرآنی هم دارد: طذوه هّٕٙقه* شّ اجحٝ صّٙقه] حاقه:30و» [31صلی« - از باب ثلاثی مجرد - یعنی وارد آتش شد، مانند: ﴿ ايذي یِٙی ايّٛ٣ر اي٘ ی﴾ ]اعلی : » [12أصلی« - ماضی باب إفعال - یعنی او را وارد آتش کرد. مانند: إنّ ايذی ىٖروا زآی٣سٛ٣ قف ِٜٞٙٝ ٞد٣راً ىّٙدام ّٞدج٦ْ صٙدقده زددّيٛ٣ه صٙدقداً نغهد٣ يٝذووقا ائذاب إنّ اهلل ى٣ن فزیزاً ض٘ٝامً] نساء : » .[ 56 صلی - « مصدر ثلاثی مجرد - به معنی سوختن در آتش آمده است. مانند: شّ يٛحُ أفٙ ز٣يذی ه أويی ّب٣ صدّٙٝ٣] مریم:» [70صال« - اسم فاعل ثلاثی مجرد - به معنی وارد آتش شد. مانند: ﴿َ٣ أٞت فٙٝف زٖ٣سٛك* ّإٓ َ هق ص٣ل اجحٝ ﴾ ]صافات:162و[163 این ماده در باب إفتعال به معنای گرم شدن نیز آمده است. مانند: إذ و٣ل َق ٰی ٕهٙف ّإّن آٞس٦ ٞ٣راً آسٝ٘ َٜٛ٣ زخ أو آسٝ٘ َٜٛ٣ زُٜ٣ب وبسٍ ئّٙ٘ سِْٙقن] نمل:.[7
ج - عبادت مخصوص و مفروض
مشتقات ماده ی »صلو« در قرآن به معنای نماز و نماز گزاردن، نمازگزار و مانند آن نیز آمده است.زیباشناسی بلاغی آیات «صالة551 » مانند: طذْ َ أَقاهل صدو٥ سّْٜره و سزىّٜٝ ّب٣ و صِّ فٜٙٝ إنّ صٙقٰسک ٘ هل و اهلل ٚٝع فٙٝ ]نساء: [103و ذىر ا رزّف هِّٰٙی] اعلی: [15 و پروردگارش را یاد کرد پس نماز گزارد. ﴿هقی يِّٙٚٙك* ايذی ه ف صالِت ٣هقن﴾ ]ماعون:4و[5 وای بر نمازگزاران آنان که در نمازشان سهل انگارند. د تعظیم برخی لغت شناسان معتقدند ص قة در لغت به معنای تعظیم است و از آنجا که نماز تعظیم در برابر خداست، بر آن ص قة اطلاق شده است - ابنمنظور،: - 464/14برخی ادیبان، ص قة بررسول خدا و آل او را با توجه به همین معنا تفسیر کرده و گفته اند: »اللهم صل علی محمد و آل محمد؛ یعنی بارالها، بر محمد و آل او در دنیا، با پرآوازه نمودن یادش و آشکارساختن دعوتش و باقی نگاه داشتن شریعتش و در آخرت با پذیرش شفاعتش نسبت به امتش و چند برابر نمودن اجر و پاداشش، اعتلا و عظمت ببخش« - الطریحی، . - 268/1: اما سؤالاتی که همواره ذهن پژوهشگران این مقاله را به خود مشغول ساخته است عبارتاند از: -1 آیا رسم الخط قرآنی که یک رسم الخط منحصر به فرد هست با اهداف معنایی سامان یافته است؟ -2 در هم نشینی برخی واژگان با واژهی ص قة، و اسلوبهای تقدیم و تاخیر و فعلیه و اسمیه بودن آیات آن، چه اهداف معنایی نهفته است؟
فرضیههای تحقیق:
-1 در ورای رسم الخط ویژهی قرآنی اهداف معنایی خاصی نهفته است.
-2 تمامی اسلوبهای آیات قرآنی از لحاظ بلاغی، صرفی و نحوی و ... با اهداف معنایی نظم یافتهاند. پیشینهی تحقیق: قرآن پژوهان در خصوص نماز و اهمیت انکار ناپذیر آن در معارف قرآن تحقیقات ارزشمندی صورت دادهاند اما تا آنجا که بررسی شد پژوهشی منسجم با رویکرد معناشناسی و نقد بلاغی آیات نماز انجام نگرفته است. شیوهی تحقیق: در این تحقیق ابتدا به توضیحاتی کلی در مورد اعجاز رسم الخط قرآنی، همنشینی واژهی صلوه با فعل اقامه، اهداف تاخیر و تقدیم و اسمیه و فعلیه بودن میپردازیم و سپس گذری تحلیلی بلاغی با رویکرد معناشناسی به آیات ص قة خواهیم داشت.
.1 اعجاز رسم الخط واژهی »ايِٙقة«
کلمه ی »اًص قة« به این شکل 67 بار در قرآن به کار رفته است و کتابت این کلمه به شکل غیر معمول بیانگر اهمیت نماز است و اینکه نماز ستون دین و پیوند میان بنده و آفریدگار اوست به همین علت کلمه ی »اًص قة« به شکلی نوشته شده تا توجه را جلب نماید گویا زیر آن خط کشیده شده است تا از دیگر واژهها متمایز شود. - محمود شملول، عبدالجبار غواصی، 1392 ش : . - 145
