بخشی از مقاله
چکیده
از آن جا که اعجاز قرآن کریم ارتباط تنگاتنگی با علوم بلاغی و بیانی دارد، مباحث بلاغی از دیرباز مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته است. از جمله ی این اندیشمندان عبدالقاهر جرجانی نظریه پرداز و عالم بلاغت قرن پنجم و موسس علم معانی است که با نظریه ی نظم خود تحول عظیمی در سیر مباحث بلاغی پیرامون اعجاز قرآن ایجاد کرد. او که دلیل اعجاز قرآن را نظم و پیوستگی منحصر به فرد عبارات آن می داند معتقد است برتری و امتیاز سخن به حسن همجواری کلمات و آگاهی گوینده از جایگاه صحیح کلمات در ترکیب جمله مربوط است و استعاره و کنایه و تمثیل و سایر انواع مجاز را نیز از مقتضیات نظم می داند. با توجه به این که سوره ی رعد با استفاده از تصاویر بیانی شگفت انگیز و با اسلوبی محکم و نظمی منحصر بفرد به بیان نشانه های قدرت خداوند می پردازد این جستار با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی صور بلاغی آیاتی چند از این سوره پرداخته است. از صور بیانی به کار رفته در این سوره می توان به تضاد و تقابل، کنایه، استعاره، تمثیل و...
اشاره کرد.
کلمات کلیدی: قرآن، اعجاز بیانی، نظریه ی نظم، سوره ی رعد
.1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی
.2 آموزگار
612
مقدمه
علوم بلاغی نقش گسترده ای در تحلیل و تبیین جنبه های اعجاز قرآن دارد تا جایی که نخستین کتاب ها درباره ی اعجاز قرآن به طرح مباحث بلاغی پرداخته اند. معجزه بودن قرآن کریم اندیشمندان را بر آن داشت تا راز اعجاز و فصاحت آن را بجویند به ویژه که تحدی قرآن به آوردن مثل و مانند، بیشتر ناظر به فصاحت و بلاغت و ابعاد بیانی است. اعجاز بیانی از مواردی است که تمامی آیات قرآن را در برمی گیرد.
در ابتدا درک عرب از اعجاز قرآن بر اساس فطرت و بر پایه ی ذوق سلیم و دور از فلسفه و تحلیل علمی و منطقی بود. آنان بالفطره مردمی فصیح و بلیغ بودند و آن گاه که به کلامی بلیغ گوش می سپردند قلب هایشان متاثر می گشت و درونشان به لرزه می افتاد.
اما در دوره های بعد که غیر عرب با عرب آمیخته شدند فطرت عربی و بلاغت کلام عربی ضعیف شد و چون قرآن معجزه ی جاودان بود لازم بود دلایل اعجاز آن در هر زمان و مکان برای کسانی که به آن می گرویدند آشکار شود. بنابراین دلایل اعجاز قرآن که در صدر اسلام از دایره ی احساس فطری و درونی خارج نشد لازم بود پس از این دوره وارد حوزه ی تفکر و شرح و بسط شود(الجندی .(14 :1960
یکی از مهمترین مسایلی که پژوهش های قرآنی از قدیم به آن توجه داشته بیان و بلاغت قرآن است. زیبایی و ویژگی های منحصر بفرد بیانی قرآن مجال بحث و بررسی ناقدین و اندیشمندان بوده است. مسئله ی اعجاز قرآن مسلمین را به خود مشغول کرد و در این میان علمای معتزله بیش از دیگران درباره ی آن سخن گفتند و به تالیف پرداختند. تا قرن سوم آثار مدونی درباره ی اعجاز به ما نرسیده است؛ اما این بدان معنا نیست که در این باره جدلی میان مسلمانان رخ نداده است؛ چرا که در قرن دوم بسیاری به زندقه متهم شدند از جمله ابن مقفع که متهم به معارضه با قرآن بود(الضامن (87 :1979؛ اما در قرن سوم به شکلی منظم درباره ی اعجاز سخن گفته شده است. جاحظ کتابی درباره ی اعجاز قرآن نگاشت و آن را» نظم القرآن« نامید و باهلی کتابی با عنوان» اعجاز القرآن« نگاشت(همان: (89 و از آن پس کتاب های زیادی دراین باره به رشته ی تحریر در آمد.
عده ای از اندیشمندان برای اثبات اعجاز قرآن به بررسی مسایل اعرابی قرآن پرداختند؛ مانند عکبری در کتاب» فی وجوه الاعراب و القراءات« و ابن خالویه در کتاب» إعراب ثلاثین سوره من القرآن.« برخی از علما نیز به جنبه های بلاغی قرآن روی آوردند؛ همانند زمخشری در کتاب» الکشاف.« نخستین کتاب های اعجاز قرآن با وجود در برداشتن دیدگاه های کلامی، بیشتر به طرح مباحث بلاغی پرداخته اند مثلا رساله های خطابی، باقلانی و رمانی با این که از کتاب های اعجاز قرآن به شمار می آیند، جایگاه
ویژه ای در میان کتب بلاغی دارند و عبدالقاهر جرجانی کتاب بلاغی خود را دلایل الاعجاز می نامد.
در این میان افرادی همچون جرجانی و قاضی باقلانی به مسأله ی نظم قرآن پرداختند. نظم یکی از مهمترین بحث های بلاغی است که علما به آن توجه داشته اند و در رأس آنان جرجانی قرار دارد. کتاب های» دلائل العجاز« و» اسرار البلاغه« او از مهمترین
614
کتاب های بلاغی درباره ی فصاحت و بلاغت نظم قرآن به شمار می رود. عبدالقاهر سعی در کشف اعجاز قرآن از زاویه ی زبانی و ساختاری دارد. وی معتقد است بلاغت مربوط به معناست و الفاظ تابع معانی هستند و بهترین شیوه در اثر ادبی آن است که معانی به گونه ای باشند که تکلف و غموضی در آن نباشد. گروهی از بلاغیون و ادیبان، اعجاز قرآن و ویژگی های منحصر بفرد آن را در کاربرد زبان مجازی از قبیل انواع تشبیه و استعاره و تمثیل می دانستند؛ اما جرجانی دلیل اعجاز قرآن را قبل از هر چیز و بیش از همه آرایش های نحوی و الگوهای خاص جملات می دانست.
این مقاله ابتدا به شکلی مختصر به توضیح نظریه ی نظم پرداخته و سپس به بررسی صور بلاغی پانزده آیه ی نخستین سوره ی رعد می پردازد. از کتاب ها و مقالاتی که درباره ی نظریه ی نظم به رشته ی تحریر در آمده است می توان به موارد زیر اشاره کرد:
مقاله ی» نظم و ساختار در نظریه ی بلاغت جرجانی« نوشته ی مریم مشرف در شماره ی 54 پژوهشنامه ی علوم انسانی در سال 1386، مقاله ی» الاعجاز القرآنی و نظریه النظم« به قلم حاتم صالح الضامن در مجله ی» الدراسات الاسلامیه و العربیه« دبی و کتاب هایی همچون» نظریه النظم و قراءه الشعر عند عبدالقاهر الجرجانی« نوشته ی توفبق محمد سعد« و کتاب» النظم القرآنی فی سوره الرعد« نوشته ی محمد بن سعد الدبل.
نظریه ی نظم
نظریه ی نظم عبدالقاهر در تاریخ نقد و بلاغت عربی چندان بی سابقه نیست؛ سیبویه از معنای نظم و هماهنگی کلام و آن چه باعث صحت و فساد آن و حسن و قبح آن می شود سخن گفته است( سیبویه.(8 :1349 عتابی الفاظ را برای معانی به منزله ی جسم برای روح می داند که شایسته است در جای خود قرار گیرند و در غیر این صورت معنا تغییر می کند و نظم از بین می رود( عسکری.(167 : 1971 جاحظ به اهمیت ساختار و تاثیر آن در فصاحت اشاره کرده است و اعجاز قرآن را در نظم آن می داند( الحیوان.(90 :1928 قاضی عبدالجبار معتزلی بر این باور بود که فصاحت در کلمات مفرد ظاهر نمی شود بلکه در پیوند و تالیف اجزای سخن به شیوه ای مخصوص پدیدار می شود( قاضی عبدالجبار، بی تا: .(199 ارسطو در کتاب» فن شعر« از اقسام کلمه و تفاوت میان این اقسام سخن می گوید(ارسطو(55 :1953 و در کتاب» خطابه« از رعایت روابط میان جملات و اسلوب و حذف
ادوات وصل و تکرار سخن می گوید(ارسطو.(185 :1959
اما جرجانی با ژرف نگری در مسئله ی نظم قرآن و ارائه ی شواهد بسیار از قرآن و متون ادبی به گسترش ابعاد این نظریه پرداخت. عبدالحسین زرین کوب درباره ی نظریه ی نظم عبدالقاهر می نویسد:» عبدالقاهر در بیان حقیقت و اعجاز قرآن رأیی تازه ابداع کرد و مدعی شد که بلاغت نه به لفظ تنهاست نه به معنی صرف، بلکه قائم بر حسن نظم و ترتیب اتساق معانی و الفاظ است. به عقیده ی وی ، بلاغت عبارت بود از این که کلام نظمی و ترتیبی داشته باشد مناسب با آن چه در ذهن و خاطر گوینده بر همان نظم و ترتیب اتساق می یابد و نحو کلام هم تابع همین نظم و ترتیب معنوی است و الفاظ خدم معانی هستند( زرین کوب .(167 :1369
