بخشی از مقاله
چکیده
مسجد نماد معماری مذهبی ایران است و گنبد به عنوان اولین عنصر شاخص در مساجد ایرانی شناخته میشود که چشم هر ایرانی با آن آشناست، اما چیزی که مهم است این است که آیا تنها همان گنبد آجری که صدها سال پیش اختراع شده میتواند معرف مسجد و باعث برانگیختن حس معنوی آن شود؟ چیزی که ما بسیار به آن تآکید داریم بحث هویت و اصالت و معماری اصیل ایرانی و اسلامی است، اما غافل از اینکه تکنولوژی های دنیا روز به روز گسترده تر میشود، انواع نظریه های سازه ها و مصالح نوین و ... که بسیاری امکانات را برای آسایش مردم و همینطور راحتی ساخت فراهم میکند و از لحاظ زیبایی شناسی هم نظریه های متفاوت وجود دارد و حتی برخی خود سازه های نوین را زیبایی قلمداد میکنند.
پس لازم است ما در حین تکیه بر اصول معماری هزاران سال پیش ایرانی، از تکنولوژی های روز دنیا غافل نباشیم، قطعا قویترین ریشه ها بدون آبیاری و رسیدگی دچار پوسیدگی میشن و به مرور خشکیده میشوند. با بی توجهی به پویایی و حرکت در این زمینه ها و با در جا زدنو تقلیدو تکرار گذشته به هیچ جا نخواهیم رسید. در این مقاله با استفاده از روش کیفی و با مراجعه به اسناد کتابخانه ای و جستجو در منابع اینترنتی معتبر و مشاهده و بررسی بناهای مدرن و از طریق مقایسه، به معرفی سازه های نوین برای ساخت گنبد میپردازیم، باشد که با دمیدن روح معنویت در این سازه ها به ساخت گنبدی بپردازیم که علاوه بر انگیزش معنوی، از هر نظر متناسب با نیازهای عصر حاضر باشد.
واژههای کلیدی: سازه های گنبدی، مسجد، مدرنیته، معماری
مقدمه
در میان اندام های درونی هر شهر و روستا، نیایشگاه همیشه جای ویژه خود را داشته و دارد و از اندام های دیگر نمایان تر و چشم گیر تر است و از این رو همه جا در مرکز آبادی جای گرفته است.[4]استاد محمّدکریم پیرنیا در مقاله ای تحت عنوان"ارمغان های ایران به جهان معماری، گنبد"، پیدایش گنبد را از هزارهی دوم و ساخت آن را توسط ایرانیان برمیشمارد. وی معتقد است که طاق و گنبد و چفد - قوس - در ایران پیشینه ای کهن داشته و معماران روزگار باستان نمونه های شگفتی از آن را در معبد چغازنبیل و آرامگاههای سردابی ساخته اند. مساجد در ابتدا به گونهی شبستانی بودند و برای اینکه بتوان شبستان را بی هیچ ستونی پوشاندتا ستونها جلوی دید را به محراب نگیرند، گنبدخانه به فضاهای مساجد اضافه شد.[3]
دکتر باقر آیتللّها زاده شیرازی معتقد است "سازهی گنبد، پیش از اسلام نیز در معماری ایرانی وجود داشته است. باورود اسلام به ایران نه تنها این دین با مظاهر فرهنگ ایرانی به مقابله برنخواست، بلکه آندسته از جلوه های فرهنگ مانند گنبد را در بناهای مذهبی مورد استفاده قرار داد.".[1]امروزه مصالح نقش وسیله ای برای تحقق بخشیدن به ایدههای معمار را به عهده گرفته اند. همچنین مصالح هوشمند امکانات جدیدی را در اختیار استفادهکنندگان بنا میدهند. متأسفانه در ایران این پیشرفت فناوری در نهایت به ضرر مسجد تمام شده است، به طوریکه مساجد به ساختمانی با چهارچوبی مشخص از نظر سازهای مانند هربنای مسکونی در سطح شهر شدهاند و تزئینات آنها نیز محدود به کتیبه کاریای شده است که به صورت دکوراتیو روی سطح رویی بنا چسبانیده میشود.[1]
-1 ضرورت نیاز به مدرنیته سازی در مساجد
-1-1 دیدگاه اسلام در مواجهه با مدرنیته
در یک دید کل نگر تغییرات اجتماعی، فرهنگی و تکنولوژیکی که در پی مدرنیزاسیون درجهان اسلام رخ میدهد با تردیدی دربارهی سازگاری با سنت و اصول اسلامی همراه است. اسلام توسعه هرگونه ارزش یا اخلاقی را که مطابق با قرآن و شریعت نبود را ممنوع اعلام کرده است. به طور مشابه اسلام اجازهی پذیرش یک گرایش رفتار یا یک عقیدهی اجتماعی را که مفهومی غیر اسلامی دارد نمیدهد. در موارد خاص مسلمانان میتوانند به وسیلهی پذیرش رفتار یا ایدههای اجتماعی که مغایرتی بااصول اسلامی ندارد، از فرهنگ غیراسلامی سود ببرد و بهرهگیری از این اصول هنگامی که باعث پیشرفت جامعهی اسلامی گردد مجاز است. در عوض اسلام توسعهی تکنولوژیکی را توصیه و بهرهگیری ازفناوریهای مدرن کشورهای پیشرفته را تشویق میکند. اسلام کسب علم و دانش روز را واجب میداند، تابه جامعهی اسلامی سودرسانی کند و با احترام به اصول اسلامی، همگام با تکنولوژی مدرن حرکت کند.[1]
-2-1 اصل گشتالت
مطالعهی مساجد جدیدالاحداث و در شرف ساخت ما رامتوجه تلاشی در بین معماران طراح برای تدوین ادبیات جدیدی در طراحی مسجد میکند. اکثر این تلاش ها مبین آن است که معماران سعی در حفظ نمادهای یک مسجد مانند منار و گنبدو... دارند اما در عین حال سعی میکنند با دیدگاهی مدرن به استحاله ی این نمادها واصول پنهان در آنها پرداخته و باساخت فرم های بدیع، ساده و واضح هم به مدرنیته پایبند بوده و هم به اصول قدیمی مسجدسازی وفادار باشند. ساخت به شکل سنتی هیچوقت نمیتواند جایگاه یک مسجد را به جایگاه مسجدی چون مسجد شیخ لطف اللّه برساند. آن مسجد نماد آن زمان است و باید به آن احترام گذاشت و آنرا حفظ کرد. از طرفی در طی مدرنیزاسیون مساجد، فرم های جدید طراحی شده که موجب شکاف بین مردم و مسجد شده و آنها را در پذیرش این مساجد جدید در مقابل مساجد قدیم به چالش کشیده است. به نظر میرسد معماران بدون توجه به تمام مسائل موجود اقدام به طراحی میکنند، همچنین کارفرما تأکید بیدلیلی بر درج گنبد و مناره در طرح دارد. آنچه که کارفرما به عنوان نماد مسجد میخواهد تا مردم مسجد راشناسایی کنند برای معماران انگارهی ذهنی آشنابر اساس اصول روانشناسی گشتالت خوانده میشود.[1]
-3-1 ماندگاری عناصر شاخص مساجد از جمله گنبد
مسجد محلی است که نیاز به آرامش، تمرکز و القای روح معنویت دارد تا یاد خدا در آن تجلی یافته و شأن ویژهی خویش را پیدا کند. یکی از موضوعات مورد بحث اثرات روانشناختی الگوهای هندسی موجود در عناصر تزئینی و کالبدی بناست. گفته میشود که در متن معماری مساجد، این الگوها که جو تفکر و تأمل مناسب برای نیایش و پرستش را ایجاد میکند. بر خلاف این دسته، گروهی خالص گرای مسلمان برآنند که این الگوها ممکن است تمرکز حواس را برهم زده و در عوض سطوح برهنه را تجویز میکنند.در طول تاریخ، مسجد از عناصر متعددی بهره گرفته است که هریک در جایگاه خویش نقش کاربردی خاصی را دارند، در عین حال از سلسله مراتب ارزشی نیز برخوردارند و در تفکر انتزاعی بیان خاص خود را یافته اند. اما آیا این بیان ثابت است یا قابل تغییر آنچه که مسلم است، معماری مشمول هنر است و خلاقیت وتنوع از خصوصیات هنر محسوب میشود.
بنابر این نگرش نو به عناصرمسجد میتواند جایگاه موجهی داشته باشد. این در صورتی است که خود، ابزار رسیدن به معنویت در فضای مادی شود نه اینکه هدف واقع شده و عناصر انتزاعی مسجد بیانی نو یافته اما روح عنصر به فراموشی سپرده شود. یکی از عوامل تأثیرگذار برنحوهی شکل گیری و ساخت یک عنصر معماری امکانات فنآوری موجود در هر زمان است که این امکانات به طور کلی شامل مصالح و قابلیت های آن و متخصصان و هنرمندان و توان عملی آنهاست.آنچه که مسلم است در دورهی معاصر انتظارات تازه با فناوری جدید و جایگزینی کارشناسان قدیم با کارشناسان جدید پیش خواهد آمد. پس به عنوان مثال هرگز نمیتوان امکاناتی را که در ایجاد دهانه های وسیع تخت در فن آوری جدید وجود دارد نادیده گرفت و در محدودیت احداث دهانههای قوسی به کمک آجر با مهارت ویژهی معماران قدیم باقی ماند.
که این خود دلیلی دیگر برای روی آوردن به نگرش نو به عناصر انتزاعی مسجد است. لازم به ذکر است که در این نگرش، از هر الگویی نمیتوان بهره جست چرا که در فقه اسلامی بحث عدم تشبیه به کفار مطرح است و مساجد جزء شعائری هستند که باید عظمت و احترام مکتسب شأن خویش را داشته باشند. بنابراین باید مراقب بود که ضرورت نوآوری بهانه بدعت گذاری و ارائه نمونه هایی که مطلقاً عاری از هرگونه اصالت دینی و تاریخی است نشود و درک آن و ایجاد ارتباط با جلوههای دگرگون شدهی یک فضای پرستشگاهی ممکن باشد. همچنین نباید از نظر دور داشت که مفهوم سنتی مسجد و ویژگی مقدس آن به هر شکل که دچار دگرگونی شود نقش اصلی بنا تحریف خواهد شد. چرا که طرح، شکل و خصیصه های ویژهی بنا، از جمله گنبد، مناره، محراب وغیره در نتیجهی تکرار در طول قرون در ذهن مردم نقش بستهاند .[2]
-2 معرفی چند نمونه سازه گنبدی مدرن
-1-2 خرپاها و سازه های فضاکار
خرپا مجموعه ای مثلث شکل است که بارها را به وسیله ی ترکیبی مثلثی شکل از اعضا با اتصال مفصلی به تکیه گاهها منتقل میکند. در اعضای خرپا فق فشار و کشش - نه برش و خمش - ایجاد میشود و تمامی نیروهای رانشی به صورت داخلی در آن خنثی میگردد. واحد هندسی خرپا مثلث است. مثلث شکل ثابتی است که فرم آن بدون تغییر طول اضلاع حتی با اتصالات مفصلی هم تغییر نمیکند. اتصالات در بقیه چند ضلعیها - مانند مستطیل - غیرپایدار هستند.[5] سازهی فضاکار سیستم خرپای سه بعدی است که دهانههای آن در دوجهت گسترش یافته اند و اعضای آن فقط در کشش یا فشار هستند. بیشتر سازههای فضاکار از مدولهای یکسان و تکرار شونده با لایههای موازی در بالا و پایین تشکیل میگردد - تصویر شماره - 1 .[5]
